Yas Çeşitleri
Kayıplar, hayatın doğal bir modülüdür. Birey kaybın akabinde biyopsikososyal bir değişim içine girer ve bu değişim Freud (1917) tarafından yas olarak tanımlanmıştır. Yas, kayıp yaşantısına verilen tekrar yapılanma reaksiyonu olarak tanım edilebilir. Bu reaksiyonla, bireyin kaybedilenle olan ilgisine yatırdığı gücü, kayıp dışındaki yaşama aktarılır. O halde yas yansısı yaşanması gereken ağrılı bir vazgeçiştir. Freud (1917), bu doğal reaksiyona müdahale etmemek gerektiğini öne sürmüştür. Lindermann (1944) ise yasa ruhsal ve bedensel belirtileri olan, kesin, hudutlu bir sendrom olarak yaklaşmıştır ve bu sürece ilişkin beş patognomatik özellik tanımlamıştır.
1- Bedensel sıkıntılar
2- Ölene ilişkin şeylerle uğraş
3- Suçluluk
4- Düşmanca tepkiler
5-Sürüp giden davranış örüntülerinin değiştirilmesi.
Pürüz (1961) ise, yasın hastalık olup olmadığını sorgularken aslında bu sürecin beklenilenin dışında gelişmesinin bir bozukluğa yol açabileceğini ileri sürmüştür. Pürüz, yas sürecini üç kısma ayırmıştır:
1- Şok ve inkâr
2- Kayıp yaşantısının süreç içinde giderek kabul edilmesi
3- Yine yapılanma
Bowlby ve Parkes (1970) bu sürece ilişkin dört periyot tanım etmiştir:
1- Anı bir öfke patlamasıyla kesintiye uğrayan genel bir tepkisizlik hali (saatler-günler)
2-Ölenle ilgili arama-araştırma hali (aylarca süren)
3- Dezorganizasyon ve ümitsizlik yaşantısı
4- Tekrar yapılanma ve yasın tamamlanması
Her ne kadar, araştırmacılar birbirine emsal süreç modelleri tanımlasa da, yas sürecinde ferdî farklılıklar vardır. Bu farklılık biyopsikososyal faktörlerle belirlenir. Kişinin baş etme yetenekleri, kişilik yapısı, ömür tecrübeleri, toplumsal takviye sistemleri, kişilerarası münasebetleri, ölen kişinin bireyin hayatındaki yeri ve manası; bu sürecin tabiatını, gidişatını ve fonksiyonelliğini belirler.
Yas sürecinde ferdî faktörler kadar kültürel faktörler de değerlidir. Bizim toplumumuzda mevtin gerisinden birtakım dini ve kültürel ritüellerle kayıp yaşantısı yakınlar ortasında paylaşılır. Kaybın olduğu günden başlayarak 7., 40., 52. günlerde paylaşılarak yaşanılan ritüeller süreç için kolaylaştırıcı faktörlerdir. Ortalama 6 ay-1 yıl ortası yaslı kişinin desteklenmesi, meselelerinin paylaşılması kelam bahsidir. Ancak bir taraftan da yıldönümleri üzere günler de bireyi bir defa daha zorlar. Başka kültürlerde de buna benzeri onarıcı ve destekleyici tavır ve inançlar yaşanmaktadır. Genel olarak yas sürecinde birey birkaç hafta içinde iş hayatına dönebilir, birkaç ay içinde toplumsal rolleri ile istikrar kurmaya ve yaklaşık 6 ay-1 yıl içinde de yeni ve sağlıklı alakalarla hayatına yeni bir taraf vermeye başlayabilir.
Patolojik Yas Kavramına Yaklaşım
Yas süreci, birey, gücünü kayıp dışındaki yaşama kâfi olarak aktardığında tamamlanır. Bu yas sürecinin fonksiyonelliğine işaret eder. Fakat süreç fonksiyonelliğini kaybederse ya da beklenilenin dışında gelişirse patolojik yastan bahsedilir. Patolojik yas, komplike yas, olağandışı yas, atipik yas, çözülmemiş yas tabirleriyle bugüne kadar birçok tabirin kullanıldığı bu durum Lindemann (1944) tarafından şu halde sınıflandırılmıştır:
1) Gecikmiş yas yansısı: Bireyin reaksiyonunun gecikmesi, beklenilen vakitten sonra ortaya çıkmasıdır. Olağandışı davranışlar içermez.
2) Çarpıtılmış yas yansısı: Kişinin beklenenden fazla aktivite göstermesi, ölenin şikayetlerini taklit etmesi, psikosomatik durumların ortaya çıkması (ulseratif kolit, romatoid artrit gibi), şahıslar ortası alakalarda bozulma olması, makul şahıslara beklenilenin dışında düşmanca tavır sergilemesi, kabul edilemeyen öfke ve düşmanca hislerle baş edebilmek için robot üzere davranması, toplumsal münasebetlerinde yetersizlik gözlenmesi, ekonomik ve toplumsal alanda kendine ziyan verici davranışlar sergilemesi, intihar riski yüksek olan ajite depresyon tablosunun ortaya çıkması üzere durumları kapsar.
Daha sonra patolojik yasla ilgili olarak üç farklı tip belirlenmiştir:
1- Kronik yas tepkisi
2- Hipertrofik yas tepkisi
3- Uzamış yas tepkisi
Travmatik Yas Kavramına Yaklaşım
Horovvitz (1997), patolojik yasın bir çeşit gerilime cevap sendromu olduğunu ileri sürmüştür. Patolojik yasta ortaya çıkan inkar, kızgınlık, şok, kaçınma, tepkisizlik, bir geleceğinin olmadığı hissi, güvenliğinin parçalandığı hissi semptomlarının, travma sonrası gerilim bozukluğu semptomları ile benzerliğine dikkati çekmiştir. Bundan ötürü Horovvitz ve Prigerson (1997), patolojik yas için travmatik yas teriminin kullanılmasını önermişlerdir. Buradaki travma sözü, ayrılık yaşantısının travmatize edici potansiyeline de işaret eder. Böylelikle travmatik yas teriminin, patolojik yastaki hem travmatik yaşantı semptomlarını hem de ayrılık yaşantısının ortaya çıkardığı semptomları tanımlayabileceğini ilen sürmüşlerdir. Öbür taraftan Raphael ve Martinek (1997), travmatik yas teriminin; mevtin zelzele, fizikî akın üzere travma sonrası gerilim bozukluğu teşhis kriterlerinde tanımlanan travmatik yaşantılarla olması durumunda ortaya çıkan patolojik yas için kullanılmasını önermişlerdir.
1997’de oy birliği ile oluşturulup 350 olayda özgüllüğü ve hassaslığı saptanarak tekrar şekillendirilen teşhis kriterleri şunlardır (Prigerson):
– Birey kendisi için kıymetli bir yakınını kaybetmiştir
– En azından aşağıdaki belirtilerden üçü vakit zaman ortaya çıkar
Ölenle ilgili istenmeyen tekrarlayıcı düşünceler
Ölen kişiyi istemek
Ölen kişiyi aramak mevtle ortaya çıkan yalnızlık
– Aşağıdaki belirtilerden en az dört tanesi birçok vakit ortaya çıkar
Gelecekte hiçbir şeyden sonuç alamayacağım hissi ya da genel bir amaçsızlık halı
Öznel olarak uyuşukluk, tepkisizlik hissi ya da emosyonel cevap yokluğu
Mevt gerçeğini kavramada zorlanma (inanmama)
Hayatın anlamsız ve boş olduğu hissi
Kendine ilişkin bir modülünün olduğu hissi
Var olan inandığı dünyanın parçalanması (güvenlik kaybı, denetim kaybı hissi)
Ölen bireye ilişkin semptomların devam ettirilmesi ya da ölen şahısla bağlı ziyan verici davranış sergileme
Artmış uyarılmışlık hali, tilkilerinde kırıcı olma ya da vefatla ilgili çok öfke duyma
-Semptomların en azından iki aydır var olması gerekir (Horovvitz’e (1997) nazaran ise 14 aylık bir müddet gerekmektedir).
-Var olan tablo, bireyin toplumsal ve mesleksel hayatında ve öteki değerli alanlarda besbelli olarak işlev kaybına yol açar.
Travmatik yas ve travma sonrası gerilim bozukluğunun farklı birer klinik tablo olduğunu ileri süren araştırmacılar, her iki durumun birlikte bulunabilirliği mümkünlüğünün yüksek olduğunu, klinik ayırıcı teşhisin hastaya yaklaşımı değiştirebileceğini, ve tekrar her ikisinin de birer travmatik gerilime karşılık tipi olarak travmatik spektrum bozukluklarına yaklaşımda yeni bir kapı açabileceğini de öne sürmüşlerdir. Sonuç olarak bu yeni yaklaşım, patolojik yas hadiselerinin erken saptanıp, ayırt edilmesini, böylelikle daha erken ve özgün tedavi olmalarını ve bu tablonun sıklığını, risk faktörlerini, prognozunu, nörobiyolojisini ve korunma yollarını araştırmayı kolaylaştırabilir
Kayıp, Yas, Patolojik Yas
Yas, ömür uzunluğu geri döndürülemeyen, derinden etkileyen bir kayıp karşısında verilebilecek en doğal reaksiyondur. Sevilen birinin kaybı durumunda olağan ve yaşanması gereken bir periyottur. Mevt hayat döngüsünde kayıp yaşantısı olarak bireyde değişime, yine yapılanmaya yol açar. Bu reaksiyonla bireyin kaybedilene yatırdığı gücü yine yaşama aktarılır Doğal yas reaksiyonu gerekli ve yaşanması gereken bir süreçtir. Bu süreçte: Şok Öfke ve İnkar, İlahla pazarlık , Depresyon, Kabul ile yine yapılanma ve yasın tamamlanması yaşanır. Kaybedilen kişinin bireyin hayatındaki manası, kaybın hali, beklenip beklenmediği ,kişinin kişisel özellikleri, baş etme maharetleri, tecrübeleri, yakınlarıyla ilgileri, yas sürecini tesirler . Ayrıyeten kültürel faktörler de kıymetlidir. Örneğin birçok kültürde olduğu üzere bizim kültürümüzde de süreci kolaylaştırmaya takviye veren ritüelistik davranışlar vardır. Meyyitin gerisinden toplanılır, ağıtlar yakılır, dualar edilir, her gelenle hisler tekrar tekrar paylaşılır. Yas meskenine yemekler getirilir ve kayıp yaşayan aile yakınları yalnız bırakılmaz. Ortalama 6 ay-1 yıl yaslı kişi yakınları tarafından desteklenir. Bunlar onarıcı, süreci kolaylaştıran faktörlerdir. Lakin kişinin acısını görmezden gelmeye çalışmak, yaşanması gereken açısı yaşatmamaya çalışmak gerçek değildir. Kişi yasını yaşamalı, üzüntü hissetmeli ve ağlamalı, içinde tutmamalıdır. ”Ağlama, ağlarsan hasta olursun, öbürlerini üzersin, aşikâr etme, ölenle ölünmez, ağlayınca geri mi gelecek” üzere telaffuzlar kayıp yaşayan kişinin yas sürecine mani olan kusurlu yaklaşımlardır. Kaybedilen kişinin fotoğraflarını kaldırmak, kayıpla ilgili konuşmamak üzere tavırlar da yas sürecinin sağlıklı yaşanmasını pürüzler. Çoğunlukla yaslı birey birkaç hafta içinde iş ömrüne dönmek zorundadır. Doğal yas tutma süreciyle kişinin yaklaşık 6 ay-1 yıl içinde sağlıklı ilgilerle hayatına yine istikamet vermeye başlaması beklenir. Yas süreci, birey gücünü yaşama gereğince aktardığında tamamlanır Hasret ve hoş anların zihinde canlanması doğaldır. Kaybedilen kişi kayıptan 3-6 ay sonra daima acı, çok keder, çökkünlük üzere hislerle hatırlanmaya , değişmeden devam ediyorsa, hislerde değişim ve kabullenme olmuyorsa, travmatik tesir bıraktığı ortaya çıkar. Bu uzayan süreçler yasın patolojik hale gelmekte olduğunu düşündürmeli ve müdahale edilmelidir. Patolojik Yasta; yas yansısında gecikme , ölenin şikayetlerini taklit etme, psikosomatik belirtiler , düşmanca tavır ya da öfke ve düşmanca hislerle donmuş üzere davranma, toplumsal bağlarda bozulmalar, kendine ziyan verici davranışlar, İntihar riski, ağır depresyon ortaya çıkabilir. Patolojik yasta ortaya çıkan şok, inkar, kızgınlık , kaçınma tepkisizlik, bir geleceğinin olmadığı hissi, güvenliğinin parçalandığı hissi semptomlarının, Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu semptomları ile benzerliği görülmüş ve patolojik yas için travmatik yas teriminin kullanılmasını önerilmiş. Kişi uzun müddettir hayattan keyif alamıyor, ölen kişi ölmemiş üzere davranıyor, ömür kalitesini, standartlarını kaybediyor, kişinin öldüğünü kabullenmiyorsa mutlaka bir uzman yardımı almalıdır. Patolojik yas yaşamsal meseleler ve hayat kalitesinde bariz gerilemeye neden olduğu için gerçek tanınmalı ve tedavisi sağlanmalıdır. Psikoterapilerle yas tepkisinin tamamlanmasına dayanak olmalı, yerine nazaran ilaç tedavisi ile de takviye verilmelidir. Yas ve depresyon birçok istikametten benzerlik gösterir. Fakat yas olağan bir süreçtir ve bir hastalık değildir. Yas sürecindeki kişi depresyon belirtileri gösterse de, dayanakla çökkünlük belirtilerinde azalma gözlenir. Belirtiler yavaş yavaş azalır ve ortadan kalkar. Depresyonda ise vakitle hislerde değişiklik görülmez. Yasta sevilen kişinin kaybı var ve bu olay sonucunda beklenen bir berbat hissetme durumu vardır. Depresyonda ise kaybedilen kişi ile ilgili depresif hisler geçmediği üzere makûs hissetme hali ömrün birçok istikametine yansır. Çocukların yas yansısı, erişkinlerden farklıdır. Çoğunlukla, hiçbir şey olmamış üzere tepkisizlikle aşırır tepkisel davranma halinde gidip gelmeler olur. Erişkinler, çocukların sonradan verdikleri reaksiyonları anlayamayabilir, yanlış mana verebilirler ve çatışmalar ortaya çıkabilir.. Ebeveynle çocuğun yas süreçlerinin farklı periyotlarda yaşanması sıklıkla yaşanır. Sağ kalan ebeveyn yasını tamamladıktan sonra çocuğun gecikebilen yasını yaşayabilmesi için sabırlı olmalı, çocuğun yasının tamamlanmasına yardımcı olmalıdır. Bu periyotta çocuğun öbür ebeveyni ve yakınlarına büyük sorumluluk düşer. Çocuğuyla şiddetli çatışmalar baş gösterdiyse gecikmeden dayanak alarak aslında travmatize olmuş çocuğun ikinci kere travma yaşamasını engellemelidir. Birtakım çocuklar, ebeveynlerinin kaybını telafi etmek için ölen ebeveynin rollerini üstlenebilirler. Bu türlü bir durum, çocuğun yaşından erken sıhhatsiz bir olgunlaşma sürecine girmesine neden olabilir. Aileler bu durumu teşvik etmekten kaçınmalıdır. Çocuğun ölen eşin davranışlarını taklit etmesi bazen yaşayan ebeveynin güzeline sarfiyat ve bu hoşnutluğunu çeşitli yollarla ileterek pekişmesine yol açabilir. Bazen de ebeveyn, çocuktan ölen eşin yaptığı işleri üstlenmesini ister. Bu durum da, çocuk için gelişimini engelleyen ziyanlı bir tesir yapacak, geçersiz bir güzellik imajına neden olacaktır. Vefat dışındaki kimi kıymetli kayıplar da duygusal manası nedeniyle yas tepkisi gelişmesine neden olur. Yas tepkisi bu durumlarda da gerekli ve olağandır. Eş yahut Sevgiliden Ayrılma, İş kaybı, Servet Kaybı (İflas) ve Göç, Muhit Değiştirme durumlarında kaybedilenlerin kabulü için bir yas süreci gerekir. Bu durumlarda yeniden yas patolojik hale gelmişse uzman yardımı ve tedavi gerekir. Eş ya da sevgiliden ayrılmak tıpkı bir yakının kaybı üzeredir. Bu kez kayıp mevt yoluyla değil ayrılıkla yaşanmıştır. Tekrar bir yas tepkisi görülür.. Öncelikle olaylara inanamaz, şok ve şaşkınlık, akabinde öfke ve pazarlık evresi gelir. Öfke periyodunda onun sevmediği yanlarını büyütür. Sonra gelen pazarlık etabında “Keşke şöyle yapsaydım ya da yapmasaydım?” üzere hesaplaşmalar yapılır. Kaybın düzgünce fark edilmesi ile çökkün, depresif duygulanım yaşanır. Sonunda, kabullenme ve tekrar hayata dönüş olur. Kişi, eski anıları hatırladığında burukluk hisseder, fakat ömrüne devam eder. Güçlü his yatırımı yapılmış bir bağdan ayrılmada yas tutulması kıymetlidir. Lakin bu süreç uzar , duygusal etaplardan birinde takılma olursa ayrılığın travmatik tesiri oluşmuş demektir ve ruhsal sıkıntılar ortaya çıkar. Bazen kişi ayrılık acısına dayanmak için çabucak yeni bir alakaya başlar. Bu yas sürecini pürüzler , olumsuz his yükünün birikimi çoğunlukla öbür ruhsal ezalar biçiminde açığa çıkar. ‘Onsuz yapamam, ölürüm, dayanamam, asla oburunu sevemem’ cümleleri kişinin ayrılmaya ve reddedilmeye dayanma kapasitesinin az olması, çok hassaslık, kırılganlık üzere etkenlerle ruhsal sorun gelişme ihtimalinin yüksek olduğunu ortaya koyar . Ayrıyeten ayrılığın travmatik tesirinin boyutu, alakanın yapısı, mühleti, sonlanma biçimi, terk edilmek, öteki biri nedeniyle terk edilmek, ayrılık nedenlerinin konuşulmaması ya da ikna edici sebepler ortaya konmaması üzere durumlar yaşanan yas sürecini tesirler. Takıntılı aşk olarak bilinen bağlanma biçimi ayrılık sonrası oluşan ruhsal rahatsızlıkların en ağır yaşanmasına neden olur. Depresyon, anksiyete bozukluğu ve alkol ve husus berbata kullanımı sık rastlanır. Ferdî yahut küme terapileri ile psikoterapide; erken periyot ayrılık travmaları ve bağ sürecinde ve ayrılık devrinde yaşanmış olan travmatik tecrübeler çalışılır. Ruhsal zorlanmalar giderek azalır, kişi hayatını ayrılık acısından bağımsız yaşamaya ve kendini yeni bir münasebete hazır hissetmeye başlar. EMDR, başka bir çok ruhsal travma yaşantısında olduğu üzere ayrılık sıkıntılarının tedavisinde de hayli tesirli ve süratli bir prosedürdür. İş kaybı hayattaki birinci üç gerilimden biridir. Kişinin uzun müddettir üzerinde yatırım yaptığı bir şeyi kaybetmesidir. Kişinin sevdiği bir kişiyi kaybettiğinde hissettiği duyguya benzemektedir. Yeniden bir yas süreci yaşanır. İşini kaybeden yahut kaybetmeye riski yaşayan kişi, bir çok ağır olumsuz his yaşayabilir .İş kaybı, birden fazla vakit geçmişte yaşanan travmatik tecrübeleri tetikleyebilir. Terapide, erken travmatik tecrübeler çalışılır. ” yetersizim, başarısızım” formundaki olumsuz fikirlerinin yarattığı hislerin belirlenmesi, kanıların, hislerin yine yapılandırılması hedeflenir.
Yas; insanın kayıplara verdiği doğal ve üniversal bir karşılıktır. Yas denilince aklımıza sevdiğimiz bir kişinin mevti sonrası yaşadıklarımız gelse de, yas paha verilen her türlü objenin kaybıyla ilgili olabilir.
Yas lisanımızda tek söz üzere görünse de aslında bir çok süreci ve durumu içinde barındırır. Bunu, ingilizcede kullanılan sözlere baktığımızda daha net görebiliriz. Örneğin;
Kayıp (İng: Bereavement) : Vefat sonucu kayıp yaşama durumu
Matem (İng: Mourning) : Kayıp sonrası, kültürel ve toplumsal geleneklerin de içinde bulunduğu ahenk sağlama süreci
Yas: (ing: Grief) : Rastgele bir kayba verilen duygusal tepki
Beklenen yas (İng: Anticipatory grief): Beklenen kayıptan evvel yaşanan ıstırap.
PATOLOJIK (HASTALIKLI), KOMPLIKE YAHUT UZAMIŞ YAS
Kayba verilen, ruhsal ve/veya fizikî sıhhat problemlerinin da eşlik ettiği, olağandışı duygusal reaksiyon dir. Patolojik yası anlamak için olağan yası da anlamak gerekir. Genel olarak olağan yas reaksiyonu şu halde gözlenir;
1) Şok ve inkar : Kaybın çabucak gerisinden yaşanan şok ve hissizlik devridir. Bu periyotta inkar ve inanmama gözlenir.
2) Kızgınlık ve isyan : Bu devirde kaybeden bireye hasret kızgınlıkla kendini gösterir, kişi her yerde kaybettiğini arar.
3) Pazarlık : Bu periyotta kişi İlah ile pazarlık etme teşebbüslerinde bulunur. Bu evrede temel niyet “başıma gelenleri kabul edeceğim fakat kimi koşullarım var” formundadır. Artık kayıp kabul edilmeye kayıp sornası hayatın şartları gözden geçirilmeye başlanmıştır.
4) Depresyon : Kişi kendini büyük bir boşlukta üzere hissedebilir. Ruh halinde düzensizlikler, yalnızlık duygusu, toplumsal etraftan uzaklaşma görülebilir. Bununla birlikte ağlama ,iştah bozuklukları , kayıptan evvelki üzere iş yapamama görülebilir. Bu belirtiler ferdî farklılıklarla şahıstan şahsa nazaran değişebilir.
5) Kabullenme: Kişi yaşanılan kaybı kabullenir ve eski hayatına geri döner.
Yas tutma süreci; yaşanılarak tamamlanması gereken olağan bir süreçtir. Olağan yas sürecini yaşayamayan bireylerde ikincil ruhsal ve bedensel meseleler gelişebilir. Kaybın toplumsal olarak inkarı, ölen kişinin son hastalığına ilişkin bedensel şikayetlerin ortaya çıkması ve bu nedenlerle psikiyatri dışı doktorlara müracaat, toplumsal etraf bağlarında bozukluk yahut gerileme, duygusal olarak donuk yansılar verme, toplumsal olarak uzaklaşma, iş hayatı ve toplumsal hayatıyla ilgili kararsızlık yahut yanlış kararlar, ölenin eşyalarının saklanması, sık sık mezara gitme, ölenle ilgili hususlar konuşulurken ağlama ve 6 ay müddet ile bu problemlerin devam etmesi “patolojik (normal olmayan /hastalıklı) yas” ı düşündürür.
OLAĞAN YAS İLE PATOLOJİK YAS NASIL AYRILIR?
Genel olarak bakıldığında, olağan yastan patolojik yası ayıran durum, kişinin beklenenden uzun müddet yas yaşaması ve bu yas reaksiyonlarının, içinde yaşanılan kültürde olağan karşılanmayacak derecede olmasıdır. Patolojik yas; çok suçluluk hissi ve kendini suçlama, değersizlik hissi, ömrün gereklerini uzun mühlet sürdürememe, ve hatta intihar fikirlerinin de varlığıdır. Bunlar olağan bir yas sürecinin bulguları değildir ve ekseriyetle tedavi gerektirirler.
Patolojik yas; müddeti ve kişinin gündelik hayat fonksiyonelliğine tesirinden çok ölenle ilgili çok uğraşın yoğunluğu ile irtibatlıdır. Daima, rahatsız edici çok uğraşın, eşlik eden ağır hüzünle bir yılı aşkın sürmesi tedavi gerektirir. (Süre konusunda araştırmacılar ortasında bir fikir birliği yoktur.)
Olağan yas süreci, kişi gücünü kayıp dışındaki yaşama kâfi olarak aktardığında tamamlanır. Bu, yas sürecinin fonksiyonelliğine işaret eder lakin süreç fonksiyonelliğini kaybederse ya da beklenenin dışında gelişirse patolojik yastan bahsedilir.
Patolojik yas, kayba verilen çok reaksiyonun belirtileri ile kategorize edilebilir yani kişinin nasıl reaksiyon verdiğine nazaran yasın tipi de değişebilir. Patolojik yası olan birden fazla insan olağan yas reaksiyonları ile ilerler ancak bu yansılar çok daha uzun ve derindir. Bu nedenle, şimdilerde uzmanlar “Uzamış yas bozukluğu” diye bir teşhis kategorisi geliştirilmeye çalışmaktadırlar. Şimdilik patolojik yas tarifi; kayba karşı duyulan hasretin yoğunluğu, vefatı kabul etmede zahmet, mevtten beri kimseye güvenememe, çok acı çekme, günlük hayatına devam edememe, ölüyle ilgili tekrar eden hayal ve kabuslar, duygusal olarak hiçbir şey hissedememe ve kimseye bağlanamama, hayatın anlamsızlığını düşünme, geleceğin boş olduğunu hissetme, kaybı hatırlatan her şeyden kaçma, kendinin daha az farkında olma ve bu belirtilerin 6 aydan uzun sürmesi, üzere belirtilerle tanımlanmaktadır.
PATOLOJİK YAS TİPLERİ
Karışık yas: Kişinin yaşadığı kaybın akabinde en az 6 ay geçmesine karşın kayıp yaşayan bireyin, ömür alanlarındaki fonksiyonelliğinin giderek bozulması sonucu oluşan bir sorun olarak nitelendirilmektedir. Karışık yas kendini, Kronik yas, gecikmiş yas, abartılmış yas, maskelenmiş yas ya da patolojik yas üzere çeşitli biçimlerde göstermektedir. Bireyin yas yansıları uzun müddettir devam etmekte ve kayıp sonrası oluşan acı derinleşerek artmaktadır.
Engellenmiş yas: Yasa verilen reaksiyonun olağandan az yahut hiç olmaması durumudur. Çoklukla hatırlatıcı her şeyden kaçınma ile görülmektedir. Bu yas tipi yaşlılarda ve çocuklarda daha çok görülmektedir. Çevresel etkenlerin dışında; Kişinin çocuklukta ebeveynle kurduğu bağın kaçıngan bir tarzda olması nedenler ortasında görülebilir.
Uzamış yas: Yas reaksiyonlarının kayıptan uzun bir mühlet sonra görülmeye başlanmasıdır. Kayıptan sonra uzun bir mühlet bireyde duygusal olarak donukluk hakimdir.
Hipertrofik/aşırı büyüyen yas: Yaşanan acı, çok büyük duygusal bir acıdır ve bu nedenle ne kadar müddet yaşanabileceğini söylemek güçtür. Ekseriyetle 3-4 ay sonra yoğunlukta azalma görülebilir. Erken periyotta yaşanan çok yoğunluktaki yasın sonrasında ağır gerilime, hatta ağır (majör) depresyona neden olabileceği düşünülmektedir.
Kronik yas: En sık görülen çeşittir. Tekrar tekrar hasret ve hüzün hislerini yaşayan kişi ölen kişiyi başında yüceltmekten kendini alamaz, yeniden ne kadar sürünce kronik denilebileceği konusunda görüş birliği yoktur.
Travmatik yas/Komplike yas: Travma: Bireyin kişiliği ve ruhsal yapısı üzerinde şu yahut bu ölçüde kalıcı tesir bırakan olağan dışı felaket niteliğinde bir yaşantının anılarından kaynaklanan rahatsızlık durumu olarak tanımlanır. Bu türlü olayların (travmatik olay) yol açtığı hastalık durumuna da Travma sonrası gerilim bozukluğu denir. Travmatik yas ise; Vakitsiz ve beklenmedik bir anda ve bilhassa şiddet ya da fecî bir olay sonucu meydana gelen ölümlerin akabinde bireyde oluşan reaksiyonlar ve bu reaksiyonlara bağlı olarak, bireyin hayat alanlarındaki fonksiyonelliğinin değerli derecede olumsuz etkilenmesi olarak tanımlanır. Travma ve kaybın, birey üzerinde yarattığı ikili tesir, birey için temel bir ruhsal yük olmakta ve bireyin pahalarını, beklentilerini, dünyayı algılama biçimini önemli oranda zorlayarak yas reaksiyonlarının bitirilme mühletini uzatmaktadır. Ayrıyeten, travmatik yas yaşayan bireylerde, yaşadıkları travmaya bağlı olarak travma sonrası gerilim bozukluğu gelişebilmektedir.
Patolojik yasta ortaya çıkan inkar, kızgınlık, şok, kaçınma tepkisizlik, bir geleceğinin olmadığı hissi, güvenliğinin parçalandığı hislerinin travma sonrası gerilim bozukluğu belirtilerine benzemesinden ötürü şimdilerde travmatik yas tarifi kullanılması önerilmektedir. Buradaki travma sözü, ayrılık yaşantısının kişiyi travmatize edici(travmayı tekrar yaşatıcı) özelliğine de işaret eder. Böylelikle travmatik yas teriminin, patolojik yastaki hem travmatik yaşantı belirtilerini hem de ayrılık yaşantısının ortaya çıkardığı belirtileri tanımlayabileceği düşünülmektedir.
YAS SÜRECİ VE KAYBA YÖNELİK AHENGİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1- Ölen kişinin kimliği
2- Ölen kişi ile alakanın doğası
3- Vefat biçimi
4- Geçmiş kayıpların varlığı
5- Kişilik özellikleri
6- Toplumsal destek
7- Yas sürecinde oluşan sıkıntılar
PATOLOJİK YASTA TEDAVİ YÖNTEMLERİ
YAS TERAPİSİ:
Danışanın kayıpla ilgili çözülmemiş hislerini çözmek ve yası tamamlama sürecinde, kişinin sorunlarıyla başa çıkma hünerlerini arttırmak ve olağan hayata dönmesini sağlamak emellerini taşır. Komplike yas belirtilerini azaltmak bu sayede mümkün olur. Komplike yas ağır yaşanan ve fonksiyonsuz davranışların göründüğü ve matemi yaşayıp tamamlama sürecine gitmeyi engelleyen bir durumdur. Bugün olağan ve olağandışı yas ile uzamış ve komplike yas ortasında bir devamlılık bulunmaktadır. Patoloji reaksiyon, müddeti ve kimi davranışların yokluğu ile ayrılır. Yas terapisinde kişinin yasını anlamlandırması ve ayrılma çatışmasını çözmesi sağlanır. Çatışma çözülmeye çalışılırken, kişinin daha evvelce yaşadığı ve kaçtığı hislerde gündeme alınır. Bunu başarmak için terapist toplumsal takviye de sağlamalıdır. Yas çalışmasında bilhassa kişinin yas tutmasına müsaade verilir ve buna ortam sağlanır buna yönelik etraf düzenlemesi yapılır.
Kullanılan teknikler: Davranış düzenlemesi ve bilişsel yine yapılandırma üzere bilişsel davranışçı metodlar kullanılır. Bu formüllerle kişinin gerçeğe uygun olmayan “izin verme” inançları (kişi ölüye bir türlü müsaade veremez) yerine fonksiyonel inançlar koyulmaya çalışılır. Yas terapisinde kayıpla ilgili anılar, tamamlanmamış misyon değerlendirmeleri yapılırken anılar tarafından müsaade verilmeyen hisleri yaşamada eksiklik ile başa çıkma, ölenden sonra bağlı olunan nesneyi araştırma ve etkisiz hale getirme (bazı danışanlar, kayıptan geriye kalan nesnelerden kimilerini ilgiyi müdafaa gayesiyle saklarlar), kaybın sonu hakkında bilgilendirme, yas hakkındaki fantezilerle başa çıkma ve sonuç olarak danışanın “hoşça kal” demesini, kişinin ölenle vedalaşması sağlanmaya çalışılır.
BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ:
Biliş: Zihinsel olarak bilme manasını taşır. Bilişsel terapi de bu bağlamda kişinin fikirleri ile uğraşır. Bilissel davranışçı terapi; fonksiyonel olmayan yani günlük hayatta işe yaramayan fikirlerimizin, his ve davranışlarımızı etkilediğini söyler. Bu fonksiyonsuz fikirlere de “çarpıtılmış düşünceler” ismini verir. Terapide bu fikirler ve inançlarımızı yani temeldeki, kendimiz, dünya ve başkaları hakkındaki görüşlerimiz değiştirilerek sonuca ulaşılmaya çalışılır. Bu bakış açısıyla; kayıp kişinin denetiminde olmayan, kaybedilenle ilgili inançlarını, hislerini ve davranışlarını değiştiremeyeceği bir olaydır. Yas ise yalnızca duygusal değil tıpkı vakitte bilişsel ve davranışsal bir adaptasyon sürecidir. Vefat üzere bir olayda hisler, yalnızca niyetlerden çok daha ön planda görünür. Bu nedenle öbür yaklaşımlar duyguyu ve duyguyu yaşamayı ön plana alırken bilişsel terapi kişinin hisleri, davranışları, kişinin kendi hakkında, dünya hakkında ve gelecek hakkında niyetlerinin değerlendirmesi ortasındaki bağa dikkati çeker. Vefat bireyde bu çok temel olan dünya ve öbürleri hakkındaki noktayı yaralar. Bilişsel yaklaşıma nazaran patolojik yas, çok duygusal reaksiyonla birlikte, bu çarpıtılmış kanılardan şekillenir. Örneğin: yas tutan kişi çarpıtılmış niyetiyle, vefatın akabinde “bana bunu nasıl yaptı”, “onun hayatını kurtaramadığım için hatalı ve değersizim diye düşünebilir yahut vefatı değersizliğinin onaylanması olarak görebilir.” diye düşünebilir.
Kullanılan teknikler: Travma sonrası gerilim tedavisinde kullanılan tekniklerden yararlanmanın yanı sıra özel olarak, rahatsız eden his ve davranışa yol açan niyet biçiminin değiştirilmesi olarak isimlendirilen bilişsel yine yapılandırma, otomatik/çarpık niyet ve temel inanç değiştirme, yaklaşımın ana gayesidir. Yas yaşayan şahısta sık görülen bir öteki fonksiyonsuz niyet biçimi: “Eğer hayatım alıştığım üzere yolunda olmayacaksa, memnun olamam ve kendi başıma kâfi olamam”. Yas la çalışırken bireylere bundan sonra hayatının birebir olmayacağını ancak bunun üzere sıkıntı olaylarla geçmişte baş ettiklerini ve artık de baş edebilecekleri hatırlatılmalıdır bu nedenle başa çıkmak için kullandıkları yolları tekrar ve kâfi seviyede kullanmaları için yardım edilmelidir. Kaybın manası ve kayba yapılan atıflar tartışılarak, onu bırakmak ile kaybı unutmak ortasındaki ayrım yapılarak, olağan hayat nizamı içine kayıpla ilgili aktiviteleri (mezara gitme, albümlere bakma) bütünleştirerek, fonksiyonsuz anıları, bedelli anılarla yer değiştirerek ahenk sağlayıcı bir başa çıkma sağlanabilir.
Yas tutan bireylere yaklaşım
Olağan yas sürecindeki bireylerin bir uzmandan yardım almaları çoklukla gerekli değildir. Çoğunlukla toplumsal takviyenin kâfi olması bu sürecin yaşanmasını kolaylaştırır. Patolojik yas belirtileri varlığında ise, yasın sağlıklı olarak tamamlanabilmesi için yardım almak zaruridir. Yas tedavisi, kaybın sonrasında ayrılıkla ilgili yaşanan çatışmaları çözümlemeyi ve yas sürecine ahenge ait temel vazifelerin tamamlanmasını gayeler. Yas tedavisi çoklukla ferdi görüşmeler ile yürütülür. Terapi vakit sonlu olup, çoklukla haftada bir görüşme halinde, 8-10 görüşmede sonlandırılır27. Yastaki bireye yaklaşımda temel unsurlar aşağıda sunulmuştur:
Geride kalan kişinin kaybın gerçek olduğunu anlaması sağlanmalıdır.
Bireyin hislerini tanıması ve bunları söz etmesi kolaylaştırılmalıdır.
Kaybedilen şahsa yönelik uygun bir anı formasyonu oluşturması sağlanmalıdır.
Kaybedilen kişi olmaksızın hayatını devam ettirmesini desteklenmelidir.
Yas sürecinin gelecek ömür planlarını ve etkinliklerini olumsuz halde etkilemesi önlenmelidir.
Bilhassa kayıptan sonraki birinci yıl boyunca kritik vakitlerde geride kalanlara daima takviye sağlamalıdır.
Çocuklara kaybın akabinde gündelik hayatındaki değişimlerin ne olacağı açık bir lisanla anlatılması gereklidir. Geride kalan ebeveyn ve öbür aile yakınlarının bu hayat değişimlerine ait çocuğun korkularını azaltmalıdır. Olağan yas sürecinde çocukların suçluluk hislerine kapılması olağandır. Bu nedenle, bu vefatın onun davranışlarından bağımsız olduğu ve sorumlu olmadığı bilhassa vurgulanmalıdır. Geride kalanların kaybın akabinde gelişen kendi hislerini paylaşması çok kıymetlidir. Böylece, çocuğun yas yansılarını anlamlandırması kolaylaşır. Sevilen birinin kaybı sonrasında çocukların ağır hisler ile baş edebilmesi güçtür. Çocuk ve ergenlerde gelişim periyotları ile uyumlu yas reaksiyonları gelişir. Kimi yatak ıslatma, parmak emme vb. regresif belirtiler sergilerken, kimi de öfke patlamaları ve riski davranışlar gösterebilir. Ayrıyeten, çocukların mevt kavramını anlamaları bilişsel gelişim seviyesine nazaran değişmektedir. Yas mühletince çocukların soruları yanıtlanırken bu özelliklerine dikkat etmek gerekir. Yanılgılı algıları yahut duruma uygun olmayan yorumları yanlışsız biçimde düzeltilmelidir
www.zeyneppinar.com
UZM ZEYNEP PINAR
Doctors profile: https://www.doktortakvimi.com/zeynep-pinar/psikiyatri/istanbul
