Yas Çeşitleri
Kayıplar, hayatın doğal bir kesimidir. Birey kaybın akabinde biyopsikososyal bir değişim içine girer ve bu değişim Freud (1917) tarafından yas olarak tanımlanmıştır. Yas, kayıp yaşantısına verilen tekrar yapılanma reaksiyonu olarak tanım edilebilir. Bu reaksiyonla, bireyin kaybedilenle olan alakasına yatırdığı gücü, kayıp dışındaki yaşama aktarılır. O halde yas yansısı yaşanması gereken ağrılı bir vazgeçiştir. Freud (1917), bu doğal reaksiyona müdahale etmemek gerektiğini öne sürmüştür. Lindermann (1944) ise yasa ruhsal ve bedensel belirtileri olan, kesin, hudutlu bir sendrom olarak yaklaşmıştır ve bu sürece ilişkin beş patognomatik özellik tanımlamıştır.
1- Bedensel sıkıntılar
2- Ölene ilişkin şeylerle uğraş
3- Suçluluk
4- Düşmanca tepkiler
5-Sürüp giden davranış örüntülerinin değiştirilmesi.
Mani (1961) ise, yasın hastalık olup olmadığını sorgularken aslında bu sürecin beklenilenin dışında gelişmesinin bir bozukluğa yol açabileceğini ileri sürmüştür. Mahzur, yas sürecini üç kısma ayırmıştır:
1- Şok ve inkâr
2- Kayıp yaşantısının süreç içinde giderek kabul edilmesi
3- Yine yapılanma
Bowlby ve Parkes (1970) bu sürece ilişkin dört devir tanım etmiştir:
1- Anı bir öfke patlamasıyla kesintiye uğrayan genel bir tepkisizlik hali (saatler-günler)
2-Ölenle ilgili arama-araştırma hali (aylarca süren)
3- Dezorganizasyon ve ümitsizlik yaşantısı
4- Yine yapılanma ve yasın tamamlanması
Her ne kadar, araştırmacılar birbirine misal süreç modelleri tanımlasa da, yas sürecinde ferdî farklılıklar vardır. Bu farklılık biyopsikososyal faktörlerle belirlenir. Kişinin baş etme yetenekleri, kişilik yapısı, hayat tecrübeleri, toplumsal dayanak sistemleri, kişilerarası ilgileri, ölen kişinin bireyin hayatındaki yeri ve manası; bu sürecin tabiatını, gidişatını ve fonksiyonelliğini belirler.
Yas sürecinde ferdi faktörler kadar kültürel faktörler de kıymetlidir. Bizim toplumumuzda vefatın gerisinden birtakım dini ve kültürel ritüellerle kayıp yaşantısı yakınlar ortasında paylaşılır. Kaybın olduğu günden başlayarak 7., 40., 52. günlerde paylaşılarak yaşanılan ritüeller süreç için kolaylaştırıcı faktörlerdir. Ortalama 6 ay-1 yıl ortası yaslı kişinin desteklenmesi, sıkıntılarının paylaşılması kelam bahsidir. Lakin bir taraftan da yıldönümleri üzere günler de bireyi bir kere daha zorlar. Öbür kültürlerde de buna emsal onarıcı ve destekleyici tavır ve inançlar yaşanmaktadır. Genel olarak yas sürecinde birey birkaç hafta içinde iş ömrüne dönebilir, birkaç ay içinde toplumsal rolleri ile istikrar kurmaya ve yaklaşık 6 ay-1 yıl içinde de yeni ve sağlıklı ilgilerle hayatına yeni bir taraf vermeye başlayabilir.
Patolojik Yas Kavramına Yaklaşım
Yas süreci, birey, gücünü kayıp dışındaki yaşama kâfi olarak aktardığında tamamlanır. Bu yas sürecinin fonksiyonelliğine işaret eder. Lakin süreç fonksiyonelliğini kaybederse ya da beklenilenin dışında gelişirse patolojik yastan bahsedilir. Patolojik yas, komplike yas, olağandışı yas, atipik yas, çözülmemiş yas tabirleriyle bugüne kadar birçok tabirin kullanıldığı bu durum Lindemann (1944) tarafından şu biçimde sınıflandırılmıştır:
1) Gecikmiş yas reaksiyonu: Bireyin reaksiyonunun gecikmesi, beklenilen vakitten sonra ortaya çıkmasıdır. Olağandışı davranışlar içermez.
2) Çarpıtılmış yas yansısı: Kişinin beklenenden fazla aktivite göstermesi, ölenin şikayetlerini taklit etmesi, psikosomatik durumların ortaya çıkması (ulseratif kolit, romatoid artrit gibi), şahıslar ortası ilgilerde bozulma olması, belli bireylere beklenilenin dışında düşmanca tavır sergilemesi, kabul edilemeyen öfke ve düşmanca hislerle baş edebilmek için robot üzere davranması, toplumsal bağlantılarında yetersizlik gözlenmesi, ekonomik ve toplumsal alanda kendine ziyan verici davranışlar sergilemesi, intihar riski yüksek olan ajite depresyon tablosunun ortaya çıkması üzere durumları kapsar.
Daha sonra patolojik yasla ilgili olarak üç başka tip belirlenmiştir:
1- Kronik yas tepkisi
2- Hipertrofik yas tepkisi
3- Uzamış yas tepkisi
Travmatik Yas Kavramına Yaklaşım
Horovvitz (1997), patolojik yasın bir çeşit gerilime karşılık sendromu olduğunu ileri sürmüştür. Patolojik yasta ortaya çıkan inkar, kızgınlık, şok, kaçınma, tepkisizlik, bir geleceğinin olmadığı hissi, güvenliğinin parçalandığı hissi semptomlarının, travma sonrası gerilim bozukluğu semptomları ile benzerliğine dikkati çekmiştir. Bundan ötürü Horovvitz ve Prigerson (1997), patolojik yas için travmatik yas teriminin kullanılmasını önermişlerdir. Buradaki travma sözü, ayrılık yaşantısının travmatize edici potansiyeline de işaret eder. Böylelikle travmatik yas teriminin, patolojik yastaki hem travmatik yaşantı semptomlarını hem de ayrılık yaşantısının ortaya çıkardığı semptomları tanımlayabileceğini ilen sürmüşlerdir. Öteki taraftan Raphael ve Martinek (1997), travmatik yas teriminin; mevtin zelzele, fizikî atak üzere travma sonrası gerilim bozukluğu teşhis kriterlerinde tanımlanan travmatik yaşantılarla olması durumunda ortaya çıkan patolojik yas için kullanılmasını önermişlerdir.
1997’de oy birliği ile oluşturulup 350 olayda özgüllüğü ve hassaslığı saptanarak tekrar şekillendirilen teşhis kriterleri şunlardır (Prigerson):
– Birey kendisi için değerli bir yakınını kaybetmiştir
– En azından aşağıdaki belirtilerden üçü vakit zaman ortaya çıkar
Ölenle ilgili istenmeyen tekrarlayıcı düşünceler
Ölen kişiyi istemek
Ölen kişiyi aramak mevtle ortaya çıkan yalnızlık
– Aşağıdaki belirtilerden en az dört tanesi birden fazla vakit ortaya çıkar
Gelecekte hiçbir şeyden sonuç alamayacağım hissi ya da genel bir amaçsızlık halı
Öznel olarak uyuşukluk, tepkisizlik hissi ya da emosyonel cevap yokluğu
Mevt gerçeğini kavramada zorlanma (inanmama)
Hayatın anlamsız ve boş olduğu hissi
Kendine ilişkin bir modülünün olduğu hissi
Var olan inandığı dünyanın parçalanması (güvenlik kaybı, denetim kaybı hissi)
Ölen bireye ilişkin semptomların devam ettirilmesi ya da ölen şahısla bağlantılı ziyan verici davranış sergileme
Artmış uyarılmışlık hali, tilkilerinde kırıcı olma ya da vefatla ilgili çok öfke duyma
-Semptomların en azından iki aydır var olması gerekir (Horovvitz’e (1997) nazaran ise 14 aylık bir müddet gerekmektedir).
-Var olan tablo, bireyin toplumsal ve mesleksel hayatında ve öteki değerli alanlarda besbelli olarak işlev kaybına yol açar.
Travmatik yas ve travma sonrası gerilim bozukluğunun başka birer klinik tablo olduğunu ileri süren araştırmacılar, her iki durumun birlikte bulunabilirliği mümkünlüğünün yüksek olduğunu, klinik ayırıcı teşhisin hastaya yaklaşımı değiştirebileceğini, ve yeniden her ikisinin de birer travmatik gerilime karşılık tipi olarak travmatik spektrum bozukluklarına yaklaşımda yeni bir kapı açabileceğini de öne sürmüşlerdir. Sonuç olarak bu yeni yaklaşım, patolojik yas hadiselerinin erken saptanıp, ayırt edilmesini, böylelikle daha erken ve özgün tedavi olmalarını ve bu tablonun sıklığını, risk faktörlerini, prognozunu, nörobiyolojisini ve korunma yollarını araştırmayı kolaylaştırabilir
Kayıp, Yas, Patolojik Yas
Yas, ömür uzunluğu geri döndürülemeyen, derinden etkileyen bir kayıp karşısında verilebilecek en doğal yansıdır. Sevilen birinin kaybı durumunda olağan ve yaşanması gereken bir devirdir. Vefat ömür döngüsünde kayıp yaşantısı olarak bireyde değişime, tekrar yapılanmaya yol açar. Bu reaksiyonla bireyin kaybedilene yatırdığı gücü tekrar yaşama aktarılır Doğal yas yansısı gerekli ve yaşanması gereken bir süreçtir. Bu süreçte: Şok Öfke ve İnkar, Allahla pazarlık , Depresyon, Kabul ile tekrar yapılanma ve yasın tamamlanması yaşanır. Kaybedilen kişinin bireyin hayatındaki manası, kaybın hali, beklenip beklenmediği ,kişinin ferdi özellikleri, baş etme hünerleri, tecrübeleri, yakınlarıyla alakaları, yas sürecini tesirler . Ayrıyeten kültürel faktörler de değerlidir. Örneğin birçok kültürde olduğu üzere bizim kültürümüzde de süreci kolaylaştırmaya takviye veren ritüelistik davranışlar vardır. Meyyitin gerisinden toplanılır, ağıtlar yakılır, dualar edilir, her gelenle hisler tekrar tekrar paylaşılır. Yas meskenine yemekler getirilir ve kayıp yaşayan aile yakınları yalnız bırakılmaz. Ortalama 6 ay-1 yıl yaslı kişi yakınları tarafından desteklenir. Bunlar onarıcı, süreci kolaylaştıran faktörlerdir. Fakat kişinin acısını görmezden gelmeye çalışmak, yaşanması gereken sıkıntısı yaşatmamaya çalışmak yanlışsız değildir. Kişi yasını yaşamalı, acı hissetmeli ve ağlamalı, içinde tutmamalıdır. ”Ağlama, ağlarsan hasta olursun, öbürlerini üzersin, aşikâr etme, ölenle ölünmez, ağlayınca geri mi gelecek” üzere telaffuzlar kayıp yaşayan kişinin yas sürecine pürüz olan yanlışlı yaklaşımlardır. Kaybedilen kişinin fotoğraflarını kaldırmak, kayıpla ilgili konuşmamak üzere tavırlar da yas sürecinin sağlıklı yaşanmasını maniler. Çoğunlukla yaslı birey birkaç hafta içinde iş hayatına dönmek zorundadır. Doğal yas tutma süreciyle kişinin yaklaşık 6 ay-1 yıl içinde sağlıklı alakalarla hayatına tekrar istikamet vermeye başlaması beklenir. Yas süreci, birey gücünü yaşama gereğince aktardığında tamamlanır Hasret ve hoş anların zihinde canlanması doğaldır. Kaybedilen kişi kayıptan 3-6 ay sonra daima acı, çok keder, çökkünlük üzere hislerle hatırlanmaya , değişmeden devam ediyorsa, hislerde değişim ve kabullenme olmuyorsa, travmatik tesir bıraktığı ortaya çıkar. Bu uzayan süreçler yasın patolojik hale gelmekte olduğunu düşündürmeli ve müdahale edilmelidir. Patolojik Yasta; yas yansısında gecikme , ölenin şikayetlerini taklit etme, psikosomatik belirtiler , düşmanca tavır ya da öfke ve düşmanca hislerle donmuş üzere davranma, toplumsal bağlarda bozulmalar, kendine ziyan verici davranışlar, İntihar riski, ağır depresyon ortaya çıkabilir. Patolojik yasta ortaya çıkan şok, inkar, kızgınlık , kaçınma tepkisizlik, bir geleceğinin olmadığı hissi, güvenliğinin parçalandığı hissi semptomlarının, Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu semptomları ile benzerliği görülmüş ve patolojik yas için travmatik yas teriminin kullanılmasını önerilmiş. Kişi uzun müddettir hayattan keyif alamıyor, ölen kişi ölmemiş üzere davranıyor, ömür kalitesini, standartlarını kaybediyor, kişinin öldüğünü kabullenmiyorsa katiyetle bir uzman yardımı almalıdır. Patolojik yas yaşamsal problemler ve ömür kalitesinde besbelli gerilemeye neden olduğu için gerçek tanınmalı ve tedavisi sağlanmalıdır. Psikoterapilerle yas tepkisinin tamamlanmasına dayanak olmalı, yerine nazaran ilaç tedavisi ile de dayanak verilmelidir. Yas ve depresyon birçok taraftan benzerlik gösterir. Fakat yas olağan bir süreçtir ve bir hastalık değildir. Yas sürecindeki kişi depresyon belirtileri gösterse de, takviyeyle çökkünlük belirtilerinde azalma gözlenir. Belirtiler yavaş yavaş azalır ve ortadan kalkar. Depresyonda ise vakitle hislerde değişiklik görülmez. Yasta sevilen kişinin kaybı var ve bu olay sonucunda beklenen bir berbat hissetme durumu vardır. Depresyonda ise kaybedilen kişi ile ilgili depresif hisler geçmediği üzere makûs hissetme hali ömrün birçok istikametine yansır. Çocukların yas yansısı, erişkinlerden farklıdır. Çoğunlukla, hiçbir şey olmamış üzere tepkisizlikle aşırır tepkisel davranma halinde gidip gelmeler olur. Erişkinler, çocukların sonradan verdikleri reaksiyonları anlayamayabilir, yanlış mana verebilirler ve çatışmalar ortaya çıkabilir.. Ebeveynle çocuğun yas süreçlerinin farklı periyotlarda yaşanması sıklıkla yaşanır. Sağ kalan ebeveyn yasını tamamladıktan sonra çocuğun gecikebilen yasını yaşayabilmesi için sabırlı olmalı, çocuğun yasının tamamlanmasına yardımcı olmalıdır. Bu periyotta çocuğun öteki ebeveyni ve yakınlarına büyük sorumluluk düşer. Çocuğuyla şiddetli çatışmalar baş gösterdiyse gecikmeden takviye alarak esasen travmatize olmuş çocuğun ikinci kere travma yaşamasını engellemelidir. Birtakım çocuklar, ebeveynlerinin kaybını telafi etmek için ölen ebeveynin rollerini üstlenebilirler. Bu türlü bir durum, çocuğun yaşından erken sıhhatsiz bir olgunlaşma sürecine girmesine neden olabilir. Aileler bu durumu teşvik etmekten kaçınmalıdır. Çocuğun ölen eşin davranışlarını taklit etmesi bazen yaşayan ebeveynin güzeline sarfiyat ve bu hoşnutluğunu çeşitli yollarla ileterek pekişmesine yol açabilir. Bazen de ebeveyn, çocuktan ölen eşin yaptığı işleri üstlenmesini ister. Bu durum da, çocuk için gelişimini engelleyen ziyanlı bir tesir yapacak, düzmece bir yeterlilik manzarasına neden olacaktır. Vefat dışındaki kimi değerli kayıplar da duygusal manası nedeniyle yas tepkisi gelişmesine neden olur. Yas tepkisi bu durumlarda da gerekli ve olağandır. Eş yahut Sevgiliden Ayrılma, İş kaybı, Servet Kaybı (İflas) ve Göç, Muhit Değiştirme durumlarında kaybedilenlerin kabulü için bir yas süreci gerekir. Bu durumlarda yeniden yas patolojik hale gelmişse uzman yardımı ve tedavi gerekir. Eş ya da sevgiliden ayrılmak birebir bir yakının kaybı üzeredir. Bu kez kayıp vefat yoluyla değil ayrılıkla yaşanmıştır. Tekrar bir yas tepkisi görülür.. Öncelikle olaylara inanamaz, şok ve şaşkınlık, akabinde öfke ve pazarlık evresi gelir. Öfke periyodunda onun sevmediği yanlarını büyütür. Sonra gelen pazarlık kademesinde “Keşke şöyle yapsaydım ya da yapmasaydım?” üzere hesaplaşmalar yapılır. Kaybın güzelce fark edilmesi ile çökkün, depresif duygulanım yaşanır. Sonunda, kabullenme ve yine hayata dönüş olur. Kişi, eski anıları hatırladığında burukluk hisseder, lakin hayatına devam eder. Güçlü his yatırımı yapılmış bir alakadan ayrılmada yas tutulması değerlidir. Lakin bu süreç uzar , duygusal etaplardan birinde takılma olursa ayrılığın travmatik tesiri oluşmuş demektir ve ruhsal problemler ortaya çıkar. Bazen kişi ayrılık acısına dayanmak için çabucak yeni bir münasebete başlar. Bu yas sürecini maniler , olumsuz his yükünün birikimi çoğunlukla öbür ruhsal problemler biçiminde açığa çıkar. ‘Onsuz yapamam, ölürüm, dayanamam, asla oburunu sevemem’ cümleleri kişinin ayrılmaya ve reddedilmeye dayanma kapasitesinin az olması, çok hassaslık, kırılganlık üzere etkenlerle ruhsal sorun gelişme ihtimalinin yüksek olduğunu ortaya koyar . Ayrıyeten ayrılığın travmatik tesirinin boyutu, münasebetin yapısı, mühleti, sonlanma hali, terk edilmek, öbür biri nedeniyle terk edilmek, ayrılık nedenlerinin konuşulmaması ya da ikna edici sebepler ortaya konmaması üzere durumlar yaşanan yas sürecini tesirler. Takıntılı aşk olarak bilinen bağlanma biçimi ayrılık sonrası oluşan ruhsal rahatsızlıkların en ağır yaşanmasına neden olur. Depresyon, anksiyete bozukluğu ve alkol ve unsur berbata kullanımı sık rastlanır. Ferdi yahut küme terapileri ile psikoterapide; erken periyot ayrılık travmaları ve bağlantı sürecinde ve ayrılık devrinde yaşanmış olan travmatik tecrübeler çalışılır. Ruhsal zorlanmalar giderek azalır, kişi hayatını ayrılık acısından bağımsız yaşamaya ve kendini yeni bir bağlantıya hazır hissetmeye başlar. EMDR, başka bir çok ruhsal travma yaşantısında olduğu üzere ayrılık meselelerinin tedavisinde de epeyce tesirli ve süratli bir formüldür. İş kaybı hayattaki birinci üç gerilimden biridir. Kişinin uzun müddettir üzerinde yatırım yaptığı bir şeyi kaybetmesidir. Kişinin sevdiği bir kişiyi kaybettiğinde hissettiği duyguya benzemektedir. Yeniden bir yas süreci yaşanır. İşini kaybeden yahut kaybetmeye riski yaşayan kişi, bir çok ağır olumsuz his yaşayabilir .İş kaybı, birçok vakit geçmişte yaşanan travmatik tecrübeleri tetikleyebilir. Terapide, erken travmatik tecrübeler çalışılır. ” yetersizim, başarısızım” biçimindeki olumsuz fikirlerinin yarattığı hislerin belirlenmesi, kanıların, hislerin yine yapılandırılması hedeflenir.
Yas; insanın kayıplara verdiği doğal ve kozmik bir karşılıktır. Yas denilince aklımıza sevdiğimiz bir kişinin vefatı sonrası yaşadıklarımız gelse de, yas kıymet verilen her türlü objenin kaybıyla ilgili olabilir.
Yas lisanımızda tek söz üzere görünse de aslında bir çok süreci ve durumu içinde barındırır. Bunu, ingilizcede kullanılan sözlere baktığımızda daha net görebiliriz. Örneğin;
Kayıp (İng: Bereavement) : Mevt sonucu kayıp yaşama durumu
Matem (İng: Mourning) : Kayıp sonrası, kültürel ve toplumsal geleneklerin de içinde bulunduğu ahenk sağlama süreci
Yas: (ing: Grief) : Rastgele bir kayba verilen duygusal tepki
Beklenen yas (İng: Anticipatory grief): Beklenen kayıptan evvel yaşanan keder.
PATOLOJIK (HASTALIKLI), KOMPLIKE YAHUT UZAMIŞ YAS
Kayba verilen, ruhsal ve/veya fizikî sıhhat sıkıntılarının da eşlik ettiği, olağandışı duygusal reaksiyon dir. Patolojik yası anlamak için olağan yası da anlamak gerekir. Genel olarak olağan yas yansısı şu biçimde gözlenir;
1) Şok ve inkar : Kaybın çabucak gerisinden yaşanan şok ve hissizlik periyodudur. Bu devirde inkar ve inanmama gözlenir.
2) Kızgınlık ve isyan : Bu devirde kaybeden şahsa hasret kızgınlıkla kendini gösterir, kişi her yerde kaybettiğini arar.
3) Pazarlık : Bu devirde kişi İlah ile pazarlık etme teşebbüslerinde bulunur. Bu kademede temel niyet “başıma gelenleri kabul edeceğim fakat birtakım kurallarım var” biçimindedir. Artık kayıp kabul edilmeye kayıp sornası hayatın şartları gözden geçirilmeye başlanmıştır.
4) Depresyon : Kişi kendini büyük bir boşlukta üzere hissedebilir. Ruh halinde düzensizlikler, yalnızlık duygusu, toplumsal etraftan uzaklaşma görülebilir. Bununla birlikte ağlama ,iştah bozuklukları , kayıptan evvelki üzere iş yapamama görülebilir. Bu belirtiler ferdi farklılıklarla bireyden bireye nazaran değişebilir.
5) Kabullenme: Kişi yaşanılan kaybı kabullenir ve eski ömrüne geri döner.
Yas tutma süreci; yaşanılarak tamamlanması gereken olağan bir süreçtir. Olağan yas sürecini yaşayamayan bireylerde ikincil ruhsal ve bedensel sıkıntılar gelişebilir. Kaybın toplumsal olarak inkarı, ölen kişinin son hastalığına ilişkin bedensel şikayetlerin ortaya çıkması ve bu nedenlerle psikiyatri dışı doktorlara müracaat, toplumsal etraf ilgilerinde bozukluk yahut gerileme, duygusal olarak donuk yansılar verme, toplumsal olarak uzaklaşma, iş hayatı ve toplumsal hayatıyla ilgili kararsızlık yahut yanlış kararlar, ölenin eşyalarının saklanması, sık sık mezara gitme, ölenle ilgili bahisler konuşulurken ağlama ve 6 ay mühlet ile bu külfetlerin devam etmesi “patolojik (normal olmayan /hastalıklı) yas” ı düşündürür.
OLAĞAN YAS İLE PATOLOJİK YAS NASIL AYRILIR?
Genel olarak bakıldığında, olağan yastan patolojik yası ayıran durum, kişinin beklenenden uzun mühlet yas yaşaması ve bu yas reaksiyonlarının, içinde yaşanılan kültürde olağan karşılanmayacak derecede olmasıdır. Patolojik yas; çok suçluluk hissi ve kendini suçlama, değersizlik hissi, hayatın gereklerini uzun mühlet sürdürememe, ve hatta intihar fikirlerinin de varlığıdır. Bunlar olağan bir yas sürecinin bulguları değildir ve ekseriyetle tedavi gerektirirler.
Patolojik yas; mühleti ve kişinin gündelik ömür fonksiyonelliğine tesirinden çok ölenle ilgili çok uğraşın yoğunluğu ile ilişkilidir. Daima, rahatsız edici çok uğraşın, eşlik eden ağır kederle bir yılı aşkın sürmesi tedavi gerektirir. (Süre konusunda araştırmacılar ortasında bir fikir birliği yoktur.)
Olağan yas süreci, kişi gücünü kayıp dışındaki yaşama kâfi olarak aktardığında tamamlanır. Bu, yas sürecinin fonksiyonelliğine işaret eder lakin süreç fonksiyonelliğini kaybederse ya da beklenenin dışında gelişirse patolojik yastan bahsedilir.
Patolojik yas, kayba verilen çok reaksiyonun belirtileri ile kategorize edilebilir yani kişinin nasıl reaksiyon verdiğine nazaran yasın tipi de değişebilir. Patolojik yası olan birden fazla insan olağan yas reaksiyonları ile ilerler lakin bu yansılar çok daha uzun ve derindir. Bu nedenle, şimdilerde uzmanlar “Uzamış yas bozukluğu” diye bir teşhis kategorisi geliştirilmeye çalışmaktadırlar. Şimdilik patolojik yas tarifi; kayba karşı duyulan hasretin yoğunluğu, mevti kabul etmede zahmet, vefattan beri kimseye güvenememe, çok acı çekme, günlük hayatına devam edememe, ölüyle ilgili tekrar eden düş ve kabuslar, duygusal olarak hiçbir şey hissedememe ve kimseye bağlanamama, hayatın anlamsızlığını düşünme, geleceğin boş olduğunu hissetme, kaybı hatırlatan her şeyden kaçma, kendinin daha az farkında olma ve bu belirtilerin 6 aydan uzun sürmesi, üzere belirtilerle tanımlanmaktadır.
PATOLOJİK YAS TİPLERİ
Karışık yas: Kişinin yaşadığı kaybın akabinde en az 6 ay geçmesine karşın kayıp yaşayan bireyin, ömür alanlarındaki fonksiyonelliğinin giderek bozulması sonucu oluşan bir sorun olarak nitelendirilmektedir. Karışık yas kendini, Kronik yas, gecikmiş yas, abartılmış yas, maskelenmiş yas ya da patolojik yas üzere çeşitli biçimlerde göstermektedir. Bireyin yas yansıları uzun müddettir devam etmekte ve kayıp sonrası oluşan acı derinleşerek artmaktadır.
Engellenmiş yas: Yasa verilen reaksiyonun olağandan az yahut hiç olmaması durumudur. Ekseriyetle hatırlatıcı her şeyden kaçınma ile görülmektedir. Bu yas tipi yaşlılarda ve çocuklarda daha çok görülmektedir. Çevresel etkenlerin dışında; Kişinin çocuklukta ebeveynle kurduğu bağın kaçıngan bir tarzda olması nedenler ortasında görülebilir.
Uzamış yas: Yas reaksiyonlarının kayıptan uzun bir müddet sonra görülmeye başlanmasıdır. Kayıptan sonra uzun bir müddet bireyde duygusal olarak donukluk hakimdir.
Hipertrofik/aşırı büyüyen yas: Yaşanan acı, çok büyük duygusal bir acıdır ve bu nedenle ne kadar mühlet yaşanabileceğini söylemek güçtür. Çoklukla 3-4 ay sonra yoğunlukta azalma görülebilir. Erken devirde yaşanan çok yoğunluktaki yasın sonrasında ağır gerilime, hatta ağır (majör) depresyona neden olabileceği düşünülmektedir.
Kronik yas: En sık görülen çeşittir. Tekrar tekrar hasret ve keder hislerini yaşayan kişi ölen kişiyi başında yüceltmekten kendini alamaz, yeniden ne kadar sürünce kronik denilebileceği konusunda görüş birliği yoktur.
Travmatik yas/Komplike yas: Travma: Bireyin kişiliği ve ruhsal yapısı üzerinde şu yahut bu ölçüde kalıcı tesir bırakan olağan dışı felaket niteliğinde bir yaşantının anılarından kaynaklanan rahatsızlık durumu olarak tanımlanır. Bu türlü olayların (travmatik olay) yol açtığı hastalık durumuna da Travma sonrası gerilim bozukluğu denir. Travmatik yas ise; Vakitsiz ve beklenmedik bir anda ve bilhassa şiddet ya da dehşetli bir olay sonucu meydana gelen ölümlerin akabinde bireyde oluşan reaksiyonlar ve bu yansılara bağlı olarak, bireyin ömür alanlarındaki fonksiyonelliğinin değerli derecede olumsuz etkilenmesi olarak tanımlanır. Travma ve kaybın, birey üzerinde yarattığı ikili tesir, birey için temel bir ruhsal yük olmakta ve bireyin bedellerini, beklentilerini, dünyayı algılama biçimini önemli oranda zorlayarak yas reaksiyonlarının bitirilme müddetini uzatmaktadır. Ayrıyeten, travmatik yas yaşayan bireylerde, yaşadıkları travmaya bağlı olarak travma sonrası gerilim bozukluğu gelişebilmektedir.
Patolojik yasta ortaya çıkan inkar, kızgınlık, şok, kaçınma tepkisizlik, bir geleceğinin olmadığı hissi, güvenliğinin parçalandığı hislerinin travma sonrası gerilim bozukluğu belirtilerine benzemesinden ötürü şimdilerde travmatik yas tarifi kullanılması önerilmektedir. Buradaki travma sözü, ayrılık yaşantısının kişiyi travmatize edici(travmayı tekrar yaşatıcı) özelliğine de işaret eder. Böylelikle travmatik yas teriminin, patolojik yastaki hem travmatik yaşantı belirtilerini hem de ayrılık yaşantısının ortaya çıkardığı belirtileri tanımlayabileceği düşünülmektedir.
YAS SÜRECİ VE KAYBA YÖNELİK AHENGİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1- Ölen kişinin kimliği
2- Ölen kişi ile münasebetin doğası
3- Vefat biçimi
4- Geçmiş kayıpların varlığı
5- Kişilik özellikleri
6- Toplumsal destek
7- Yas sürecinde oluşan sıkıntılar
PATOLOJİK YASTA TEDAVİ YÖNTEMLERİ
YAS TERAPİSİ:
Danışanın kayıpla ilgili çözülmemiş hislerini çözmek ve yası tamamlama sürecinde, kişinin kasvetleriyle başa çıkma maharetlerini arttırmak ve olağan hayata dönmesini sağlamak emellerini taşır. Komplike yas belirtilerini azaltmak bu sayede mümkün olur. Komplike yas ağır yaşanan ve fonksiyonsuz davranışların göründüğü ve matemi yaşayıp tamamlama sürecine gitmeyi engelleyen bir durumdur. Bugün olağan ve olağandışı yas ile uzamış ve komplike yas ortasında bir devamlılık bulunmaktadır. Patoloji reaksiyon, mühleti ve kimi davranışların yokluğu ile ayrılır. Yas terapisinde kişinin yasını anlamlandırması ve ayrılma çatışmasını çözmesi sağlanır. Çatışma çözülmeye çalışılırken, kişinin daha evvelce yaşadığı ve kaçtığı hislerde gündeme alınır. Bunu başarmak için terapist toplumsal dayanak de sağlamalıdır. Yas çalışmasında bilhassa kişinin yas tutmasına müsaade verilir ve buna ortam sağlanır buna yönelik etraf düzenlemesi yapılır.
Kullanılan teknikler: Davranış düzenlemesi ve bilişsel tekrar yapılandırma üzere bilişsel davranışçı metodlar kullanılır. Bu usullerle kişinin gerçeğe uygun olmayan “izin verme” inançları (kişi ölüye bir türlü müsaade veremez) yerine fonksiyonel inançlar koyulmaya çalışılır. Yas terapisinde kayıpla ilgili anılar, tamamlanmamış misyon değerlendirmeleri yapılırken anılar tarafından müsaade verilmeyen hisleri yaşamada eksiklik ile başa çıkma, ölenden sonra bağlı olunan nesneyi araştırma ve etkisiz hale getirme (bazı danışanlar, kayıptan geriye kalan nesnelerden kimilerini ilgiyi muhafaza maksadıyla saklarlar), kaybın sonu hakkında bilgilendirme, yas hakkındaki fantezilerle başa çıkma ve sonuç olarak danışanın “hoşça kal” demesini, kişinin ölenle vedalaşması sağlanmaya çalışılır.
BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ:
Biliş: Zihinsel olarak bilme manasını taşır. Bilişsel terapi de bu bağlamda kişinin fikirleri ile uğraşır. Bilissel davranışçı terapi; fonksiyonel olmayan yani günlük hayatta işe yaramayan niyetlerimizin, his ve davranışlarımızı etkilediğini söyler. Bu fonksiyonsuz niyetlere de “çarpıtılmış düşünceler” ismini verir. Terapide bu niyetler ve inançlarımızı yani temeldeki, kendimiz, dünya ve başkaları hakkındaki görüşlerimiz değiştirilerek sonuca ulaşılmaya çalışılır. Bu bakış açısıyla; kayıp kişinin denetiminde olmayan, kaybedilenle ilgili inançlarını, hislerini ve davranışlarını değiştiremeyeceği bir olaydır. Yas ise yalnızca duygusal değil birebir vakitte bilişsel ve davranışsal bir adaptasyon sürecidir. Mevt üzere bir olayda hisler, yalnızca fikirlerden çok daha ön planda görünür. Bu nedenle öteki yaklaşımlar duyguyu ve duyguyu yaşamayı ön plana alırken bilişsel terapi kişinin hisleri, davranışları, kişinin kendi hakkında, dünya hakkında ve gelecek hakkında niyetlerinin değerlendirmesi ortasındaki bağa dikkati çeker. Vefat bireyde bu çok temel olan dünya ve öbürleri hakkındaki noktayı yaralar. Bilişsel yaklaşıma nazaran patolojik yas, çok duygusal reaksiyonla birlikte, bu çarpıtılmış kanılardan şekillenir. Örneğin: yas tutan kişi çarpıtılmış fikriyle, vefatın akabinde “bana bunu nasıl yaptı”, “onun hayatını kurtaramadığım için hatalı ve değersizim diye düşünebilir yahut mevti değersizliğinin onaylanması olarak görebilir.” diye düşünebilir.
Kullanılan teknikler: Travma sonrası gerilim tedavisinde kullanılan tekniklerden yararlanmanın yanı sıra özel olarak, rahatsız eden his ve davranışa yol açan fikir halinin değiştirilmesi olarak isimlendirilen bilişsel yine yapılandırma, otomatik/çarpık niyet ve temel inanç değiştirme, yaklaşımın ana maksadıdır. Yas yaşayan şahısta sık görülen bir başka fonksiyonsuz fikir biçimi: “Eğer hayatım alıştığım üzere yolunda olmayacaksa, keyifli olamam ve kendi başıma kâfi olamam”. Yas la çalışırken bireylere bundan sonra hayatının tıpkı olmayacağını ancak bunun üzere sıkıntı olaylarla geçmişte baş ettiklerini ve artık de baş edebilecekleri hatırlatılmalıdır bu nedenle başa çıkmak için kullandıkları yolları tekrar ve kâfi seviyede kullanmaları için yardım edilmelidir. Kaybın manası ve kayba yapılan atıflar tartışılarak, onu bırakmak ile kaybı unutmak ortasındaki ayrım yapılarak, olağan hayat sistemi içine kayıpla ilgili aktiviteleri (mezara gitme, albümlere bakma) bütünleştirerek, fonksiyonsuz anıları, kıymetli anılarla yer değiştirerek ahenk sağlayıcı bir başa çıkma sağlanabilir.
Yas tutan bireylere yaklaşım
Olağan yas sürecindeki bireylerin bir uzmandan yardım almaları ekseriyetle gerekli değildir. Çoğunlukla toplumsal takviyenin kâfi olması bu sürecin yaşanmasını kolaylaştırır. Patolojik yas belirtileri varlığında ise, yasın sağlıklı olarak tamamlanabilmesi için yardım almak mecburidir. Yas tedavisi, kaybın sonrasında ayrılıkla ilgili yaşanan çatışmaları çözümlemeyi ve yas sürecine ahenge ait temel misyonların tamamlanmasını emeller. Yas tedavisi ekseriyetle ferdi görüşmeler ile yürütülür. Terapi vakit sonlu olup, ekseriyetle haftada bir görüşme formunda, 8-10 görüşmede sonlandırılır27. Yastaki bireye yaklaşımda temel unsurlar aşağıda sunulmuştur:
Geride kalan kişinin kaybın gerçek olduğunu anlaması sağlanmalıdır.
Bireyin hislerini tanıması ve bunları tabir etmesi kolaylaştırılmalıdır.
Kaybedilen bireye yönelik uygun bir anı formasyonu oluşturması sağlanmalıdır.
Kaybedilen kişi olmaksızın hayatını devam ettirmesini desteklenmelidir.
Yas sürecinin gelecek hayat planlarını ve etkinliklerini olumsuz formda etkilemesi önlenmelidir.
Bilhassa kayıptan sonraki birinci yıl boyunca kritik vakitlerde geride kalanlara daima takviye sağlamalıdır.
Çocuklara kaybın akabinde gündelik hayatındaki değişimlerin ne olacağı açık bir lisanla anlatılması gereklidir. Geride kalan ebeveyn ve öbür aile yakınlarının bu ömür değişimlerine ait çocuğun telaşlarını azaltmalıdır. Olağan yas sürecinde çocukların suçluluk hislerine kapılması olağandır. Bu nedenle, bu mevtin onun davranışlarından bağımsız olduğu ve sorumlu olmadığı bilhassa vurgulanmalıdır. Geride kalanların kaybın akabinde gelişen kendi hislerini paylaşması çok kıymetlidir. Böylece, çocuğun yas yansılarını anlamlandırması kolaylaşır. Sevilen birinin kaybı sonrasında çocukların ağır hisler ile baş edebilmesi güçtür. Çocuk ve ergenlerde gelişim devirleri ile uyumlu yas yansıları gelişir. Kimi yatak ıslatma, parmak emme vb. regresif belirtiler sergilerken, kimi de öfke patlamaları ve riski davranışlar gösterebilir. Ayrıyeten, çocukların mevt kavramını anlamaları bilişsel gelişim seviyesine nazaran değişmektedir. Yas mühletince çocukların soruları yanıtlanırken bu özelliklerine dikkat etmek gerekir. Kusurlu algıları yahut duruma uygun olmayan yorumları gerçek biçimde düzeltilmelidir
www.zeyneppinar.com
UZM ZEYNEP PINAR
Doctors profile: https://www.doktortakvimi.com/zeynep-pinar/psikiyatri/istanbul
