TRAVMA NEDİR?
Fizikî ve ruhsal bütünlüğümüzü tehdit eden her türlü olay travmadır. Hiç beklemediğimiz bir anda ve ne yaparsak yapalım asla hazırlıklı olamayacağımız bir biçimde, bütünlük ve süreklilik üzere, varlığımızı yasladığımız temel hayat referanslarımıza inen ani bir darbedir. Bizi geçmişimiz ve geleceğimizden- şiddetine bağlı olarak- belirli bir mühlet için koparan bir zamansızlık halidir. Yaşanan olay karşısında çok kaygı, çaresizlik, ömrümüz üzerinde denetimimizi kaybetmiş olma, geleceğe dair ümitsizlik ve güvensizlik üzere hisler; “Güvende değilim”, “Dünya adaletsiz ve acımasız”, “Yalnız ve korunmasızım” üzere fikirler ortaya çıkar. Travmatik olaylarda hayatımıza, beden bütünlüğümüze, inanç sistemlerimize, sevdiklerimize yönelik bir tehdit vardır.
Ayrılık ve boşanma, iş kaybı, aile içi şiddet, tecavüz, trafik kazası, ani hastalık, sakat kalma ve ani vefatlar şahsî travma listesine girerken; savaş, terör, doğal afetler, büyük çaplı ekonomik krizler de toplumsal travmalar başlığı altında ele alınır. Toplumsal travmanın yarattığı tesirler kelam konusu olduğunda, en fazla risk altında olanlar sırası ile direkt maruz kalanlar, şahit olanlar ve kıl hissesi kurtulanlardır. Müdahale eden sıhhat grupları, polis/jandarma, kurtarma takımları, arkadaşlar, aile yakınları daha az olsa da, yeniden de travmanın tesirini yaşayacak risk kümeleridir. Geçmişte diğer bir felaketin kurbanı olanlar, aile sorunları olanlar, yakın geçmişinde kayıp yaşayanlar, toplumsal bağları kuvvetli olmayanlar, psikososyal dertler yaşayanlar ya da kronik bir hastalığı olanlar, travmanın tesirini en ağır formda yaşama riski olan kümelerdir.
Travma sonrası mağdurların %10-20’si olaydan kısa bir müddet sonra düzelmektedir. Travmaya maruz kalanların yaklaşık %70’i bu travmadan etkilenerek “stres tepkileri” (akut gerilim bozukluğu) gösterirler. Geriye kalan %10-20 ise uzun müddet “stres tepkileri” göstermektedir. Bu gerilim yansıları daima olduğunda şahsa Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu tanısı konur.
Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu Belirtileri
Tekrarlama belirtileri (olayı zihninde tekrar tekrar yaşamak)
Kaçınma belirtileri (olayla ilgili ikazcılardan ya da olayı hatırlamaktan kaçınma)
Çok uyarılmışlık belirtileri (suçluluk, utanç, fizikî belirtiler vs.)
Mühlet ölçütü (belirtilerin uzun mühlet devam etmesi)
Toplumsal, mesleksel ya da öteki alanlardaki fonksiyonelliğin bozulması
Bu belirtiler yaşanan travmatik olaylardan çabucak sonra görülebileceği üzere yıllar sonra da ortaya çıkabilir.
TRAVMA SONRASI GÖRÜLEN TEPKİLER
Duygusal reaksiyonlar: Şok, hüzün, öfke, kaygı, suçluluk, ümitsizlik, tasa, endişe, karamsarlık, donukluk, çok sonluluk, çaresizlik kendi üzere hissetmeme, geçmiş travma ve kayıpların alevlenmesi verilen duygusal reaksiyonlardır. Çocuklarda endişe ve tasa sıklıkla görülen reaksiyonlardır. Endişe insan hayatını tehdit eden rastgele bir tehlike karşısında verilen olağan yansıdır. Çocuklar genelde olayın tekrar olmasından, mevtten, ailesinden ayrılmaktan yahut yalnız kalmaktan korkabilirler. Gerçek olayın tetiklediği kaygıların yanı sıra, kendi hayal güçlerinin ürettiği endişeler da yaşayabilirler.
Düşünsel yansılar: İnanama, niyet ve dikkat dağınıklığı, unutkanlık, kimi vakit intihar kanıları, çarpık ve genellemeye dayalı (her şey ve herkes makus gibi) kanılar sık sık beliren imajlar, olayla ilgili imajlar ve olayı tekrar tekrar yaşama bu cins yansılar ortasındadır.
Fizikî reaksiyonlar: Baş, göğüs ağrısı, mide yanması ve/veya bulanması, kalp sıkışması, gürültüye karşı hassaslık, iştah artması yada tam karşıtı azalması, daima yorgunluk hali, nefes darlığı ve kolay hastalanmak üzere fizikî reaksiyonlar aslında vücudumuzun travma karşısında bir çeşit kendini söz etme halidir.
Davranışsal yansılar: Uyku ve yeme bozuklukları, toplumsal etraftan uzaklaşma, kendini ihmal etme, içe kapanma, alkol ve unsur kullanımı, kaçınma davranışları, konuşmama, dikkatsizlik ve dağınıklık, daima tıpkı şeyle uğraşma, hiçbir şey olmamış üzere davranma, travma karşısında gösterilen belirli başlı davranış biçimleridir. Çocuklarda en sık görülen sorunlar uyku saatleriyle ilgili olanlardır. Kendi başlarına gidip yatmak istemeyebilirler, uykuya dalmakta zahmet çekebilirler, geceleri sık sık uyanabilirler ve /veya kabuslar görebilirler. Bu türlü vakitlerde çocukların ebeveynlerine yakın olmayı istemeleri ve ebeveynlerin de çocuklarını yanlarında istemeleri OLAĞANDIR. Çocuklar gerilim altında daha küçük yaşlarda yaptıkları davranışlara (alt ıslatma, anneye yapışma, parmak emme gibi) geri dönebilirler. Kısa vadeli olarak bu türlü davranışların belirmesi olağandır. Anne- baba bu davranışlar karşısında çok reaksiyon gösterdiği takdirde, davranışlar daha uzun müddet devam edebilir.
Her türlü toplumsal travma bizlerin âlâ, inançlı ve yaşamaya bedel bir dünyaya olan inancımızı zedeler ve bizi karmaşa ile baş başa bırakır. “Ne olduğunu anlamıyorum”, “Ne yapacağımı bilemiyorum” , ”Herkes nerede?” üzere tepkiler terör, doğal afet üzere toplumsal travmalarda ortaya çıkan reaksiyonlardır. Travmaya direkt maruz kalanlar kadar, onlara yardım etmek için gidenler de ” yardım edebilirim, yapabileceğim çok şey var” diye düşünerek başlayıp bir müddet sonra kendilerini “her şey çok makus, yaptığım hiçbir şeyin manası yok” fikri içinde bulabilirler.
Epidemiyoloji
Travma sonrası gerilim bozukluğu, bayanlarda %51-65 erkeklerde %60-75 oranında görülmektedir. Bayanlarda daha yüksek oranda görülmesi, kaçınma durumunun daha fazla olması ile ilişkilendirilmiştir. Genel olarak ise travmatik hayat olayı ile karşılaşan insanların %10-20’sinde ortaya çıktığı saptanmıştır.
Etiyoloji
Travma sonrası gerilim bozukluğu geliştirmede tesirli olan faktörler; travmatik olayı şahsen yaşamak ya da şahit olmak, travmaya maruz kalma müddeti, geçmişte bir travma yaşamış olmak, travmanın çeşidi, toplumsal takviye eksikliği, travmanın tesir gücü ve genetik yatkınlık olarak sıralanabilir.
Ayırıcı Tanı
Travma sonrası gerilim bozukluğunu başka dert bozukluklarından ayıran temel özellik, saptanabilir bir travmatik olayın var olmasıdır. Öteki anksiyete bozukluklarının kendine mahsus belirtileri (örneğin fobi, obsesyon, kompulsiyon, spontan panik nöbetleri) travma sonrası gerilim bozukluğunda beklenen belirtiler değildir.
NASIL BAŞA ÇIKABİLİRSİNİZ?
Süreklilik ve bütünlük hissinizi onarmak için yapabilecekleriniz:
Bilgi edinmek, küçük lakin gerçekleştirebileceğiniz sorumluluklar/roller edinmek, asla toplumsal bağlarınızı kaybetmemek, güvendiğiniz arkadaşlarınız ile gruplaşmak, yalnız kalmamak ve şunu asla unutmamak: verdiğiniz yansılar olağan insanların olağandışı durumlar karşısında verdiği tipik tepkilerdir. Siz değil, başınıza gelen durum ANORMAL! Fizikî açıdan kuvvetli olabilmek için kendinizi asla ihmal etmeyin ve uygun beslenin. Dinlenmek için kendinize vakit verin. Spor yapmak gerilimi azaltmanın en güzel yollarından biridir. Alkol ve uyuşturucudan uzak durun.
Duygusal açıdan toparlanabilmek için yapabilecekleriniz:
Duygusal açıdan yakın gelecekte sizleri nelerin beklediğini bilin, bilgi edinin. Yasınızı yaşamak için kendinize müsaade verin, güçlü gözükmek için uğraş göstermeyin. Sizi anlayan ve destekleyen şahıslar ile kontağınızı koparmayın, etrafınızdan yahut gerekiyorsa profesyonel birinden dayanak isteyin, düşüncelerinizi paylaşın.
Niyetlerinizi toparlamak için yapabilecekleriniz:
Gösterdiğiniz yansıları olağan kabul edin. Başınıza gelenin sizin denetiminiz dışında geliştiğini ve ne yaparsanız yapın, bu üzere durumlar karşısında hazırlıklı olunamayacağını unutmayın. Genelleme yapmaktan kaçının (bu yalnızca sizin ya da yakınlarınızın başına gelmedi ve gelmeyecek). Davranışlarınızı gözden geçirin. Hayatınızı bir tertibe oturtun (bu evvelki düzeninizden farklı da olabilir). Hayatınızın önceliklerini değiştirebilirsiniz. Anlamsız bulduğunuz ve yapmak istemediğiniz şeyleri devreden çıkarabilirsiniz. Sizin için kıymetli olan bireyler ile daha sık görüşüp, daha derin bağlantılar kurabilirsiniz. Bugünü yaşamaya ihtimam gösterebilirsiniz.
Tedavi
Travma sonrası gerilim bozukluğu tedavisinde gaye, travmanın ortaya çıkardığı belirtilerin ortadan kaldırılmasıdır. Bunun için de ilaç kullanımının yanında bilişsel davranışçı psikoterapi uygulanır.
Her birimizin hafızasında bir ferdî fotoğraf albümü üzere depolanmış anılar vardır. Evlilik, düğün, merasim, mezuniyet, sünnet üzere hoş fotoğrafların yanında, bir de karanlık günlerin büyük fotoğrafları bulunur… İşte bu büyük fotoğrafları biz psikiyatristler silemeyiz fakat küçültebiliriz. Yaşadığımız bir krizi, geleceğimizi aydınlatacak bir tecrübeye dönüştürmek için psikiyatrik yardım gereklidir. Tıpkı kaybı çok acı olan bir sevdiğimizin duvardaki fotoğrafının bize ömrün pahasını öğrettiği üzere, acıları öğrenmeye dönüştürebiliriz.
DR ZEYNEP PINAR
www.zeyneppinar.com
0212 215 62 62
Doctors profile: https://www.doktortakvimi.com/zeynep-pinar/psikiyatri/istanbul