Sınav tasası; öncesinde öğrenilen bilginin imtihan sırasında tesirli bir biçimde kullanılmasına mahzur olan ve muvaffakiyetin düşmesine yol açan ağır telaş olarak tanımlanır. Öteki bir ismiyle performans anksiyetesi olarak bilinen imtihan tasası okul çağındaki çocuk ve ergenlerde sık görülmektedir.
Bireyin imtihana yüklediği manalar, imtihanla ilgili zihinde oluşturulan imaj, imtihan sonrası duruma ait atıflar ve imtihan sonrası elde edilecek kazanımlara verilen değer imtihan telaşı oluşumu üzerinde tesirlidir. Bu bağlamda çocuklar imtihan öncesinde, imtihan esnasında ve hatta imtihandan sonrada ağır telaş ve kaygı yaşayabilirler.
Huzursuzluk, tasa, tedirginlik, problem, başarısızlık korkusu, çalışmaya isteksizlik, mide bulantısı, taşikardi, titreme, ağız kuruluğu, iç külfeti, terleme, uyku tertibinde bozukluklar, karın ağrıları vs. bedensel yakınmalar, dikkat ve konsantrasyonda bozulma, kendine inançta azalma, yetersiz ve kıymetsiz görme sık görülen belirtilerdir. Belirtiler bazen çok hafif olsa da birtakım öğrencilerde çok önemli ve ağır seyredebilir.
Öğrencinin muvaffakiyetinde besbelli bir düşüş gözlenir. Ders çalışmayı erteleme, imtihan ve hazırlığı hakkında konuşmayı reddetme olur. Soru sorulmasından rahatsız olurlar ve bu durumlardan kaçınırlar. Dikkat dağınıklığı, odaklanamama, fizikî yakınmalarda dikkat çeken bir artış (karın ağrısı, mide bulantısı, terleme, uyku düzensizliği, iştahsızlık ya da bilakis çok yeme, genel mutsuz bir ruh hali vb.), çok çalışılmasına rağmen performans düşüklüğü korkunun varlığını gösterir. Çalıştıkları halde imtihandan düşük puan almaları öğrencilerin özgüvenlerini sarsabilir. Öğrenilenleri aktaramama, okuduğunu anlamama, kanıları organize etmede zorluk, dikkatte azalma, imtihanın içeriğine değil kendisine odaklanma, zihinsel maharetlerde zayıflama, güç azlığı, fizikî rahatsızlıklar imtihan tasasının en önemli etkileridir. İmtihan tasası gerçek dışı beklenti ve yorumlar içerdiğinden aldatıcıdır. Bu durun öğrencileri farkında olmadan kendi davranışlarını denetleyemez hale getirir.
Gerçekçi olmayan fikir biçimlerine sahip olmak tasanın oluşmasında en değerli süreçlerdir. Bunaltıya eğilimli kişilik yapısı (mükemmeliyetçi, rekabetçi) olanlarda daha sık görülür. Toplumsal etrafın beklentileri ve baskısı da kıymetli bir etkendir.
“Sınava hazır değilim”, “Bu bilgiler çok gereksiz ve saçma. Nerede ve ne vakit kullanacağım ki?” “Sınavlar niçin yapılıyor, ne gerek var?” “Bu bilgiler gelecekte benim işime yaramaz” İmtihana hazırlanmak için gerekli vaktim yok ki!”“Bu mevzuları anlayamıyorum, aptal olmalıyım” “Ben aslında bu hususları anlamıyorum” “Biliyorum, bu imtihanda başarılı olamayacağım” “Sınav berbat geçecek” “Çok fazla husus var, hangi birine hazırlanayım?” sıklıkla gözlene olumsuz otomatik fikirlerdir.
Yapmam gereken nedir?” “Yapabildiğimin en uygununu yapabilirim?” “Olabilecek en berbat şey ne”“Dünyanın sonu değil, telafisi var” Bunda başarısız olmam her vakit olacağım manasına gelmez” “Yeterli vaktimin olmadığı hakikat, fakat olan vaktimi en tesirli biçimde nasıl kullanabilirim? “Tüm kaynakları çalışamasam bile, değerli kısımlara öncelik vererek imtihana hazırlanabilirim, hiç olmazsa bu kısımlardan puan kazanırım” “Başarırsam hayatımın kıymetli bir dönüm noktasını aşacağım. Başarısız olmam tembel ve maharetsiz olduğumu göstermez. Daha fazla çalışmam gerektiği manasına gelir” “zamanı kendi yararıma kullanmak benim elimde” tasayla başa çıkmak için geliştirilebilecek alternatif kanılardır. Ayrıyeten diğerleriyle yarış içinde olmamak ve herkesin farklı yetenek ve kapasiteye sahip olduğunu bilmek hem çocuk hem de yetişkinler için kıymetlidir.
Niyet ve inançları sorgulamak (gerçekçi olmayan düşünme alışkanlıklarını farklı bir gözle yine kıymetlendirmek, nefes alma antrenmanları, gevşeme antrenmanları, korkuyu bastırmaya değil, onu kabul etmeye ve tanımaya çalışmak, fikirleri durdurma tekniği, dikkatini diğer noktalara odaklama tekniği kullanılabilecek başa çıkma yollarıdır.
“Hayatta başarılı ve memnun olabilmek için imtihanı kazanmaktan diğer yol yoktur, kesinlikle kazanmalıyım, kazanmazsam kimsenin yüzüne bakamam, imtihan benim kim olduğumu gösterir, yetersizim, hiçbir şey yapamayacağım” değişmesi amaçlanan esas inançlardır. Ayrıyeten daha evvelki tecrübelerden yola çıkarak ‘’ Ben daima başarısız oldum bundan sonrada başarısız olacağım’’ şeklinde kanıların de değiştirilmesi elzemdir.
Öncelikli olarak imtihana ağırlaşmayı ve sorulara odaklanmayı sağlayan, niyetleri organize etmede, dikkati ağırlaştırmaya yardımcı olan, olumsuz düşünmeyi ve telaşa kapılmayı engelleyen, denetim hissini geliştirerek muvaffakiyete yardım eder, gerçek performansı sergilemede kıymetli rol oynayan bir yaklaşımdır.
Çalışma alışkanlıklarını ve imtihana ait tavırları gözden geçirerek yeni bir zihinsel yapılanma yaratmaya çalışmak gerekir. Vakti âlâ kullanılmalıdır. Beslenme ve uykuya dikkat edilmelidir. İmtihana yönelik çalışmaları son güne/geceye bırakmamak kıymetlidir. İmtihan öncesinde yeteri kadar çalışmak ve bunun imtihan muvaffakiyetinde kıymetli belirleyici olduğunu bilmek kritik değere sahiptir. Buna karşın doğabilecek dert ve tasayı uygun yollarla azaltılmasını sağlamak gereklidir.
Olumsuz otomatik fikirlere karşı alternatif açıklamalar getirme, denetimin kendisinde olduğunu hatırlatma, yanıtlayabileceği sorulardan başlama, tasayı azaltmaya yönelik teknikler kullanma (hızlı gevşeme, dikkat artırma teknikleri, denetimli nefes alıştırması) imtihan esnasında yapılabilecek birtakım çalışmalardır.
Kendini ödüllendirme, keyifle yapılan etkinliklere yönelmek, eksikler üzerine düşünme ve geleceğe yönelik yeni planlar yapma imtihan sonrası dertle baş edebilmek için yapılabilecek aktivitelerdir.
Aile için imtihanın ne mana söz ettiği, imtihana yönelik tavır ve yaklaşımları kıymetlidir. Sıklıkla aileler kendi tasalarını çocuklarına yansıtmaktadırlar. Çocuktan yüksek beklentilerinin olması, detaylarla çok uğraş sergilemeleri ve imtihanı bir araç değil emel olarak görmeleri hayli değerlidir. Birtakım ebeveynler kendi narsistik kanılarını çocukları üzerinden yaşayabilmektedir. ‘’Benim çocuğun en düzgün olması gerekiyor’’ üslubundaki kanılar çocuklarda çok telaşa neden olabilmekte ve ebeveynlerle sağlıklı bağlantı kurmayı engellemektedir. Bunun yerine aileler hudutlarının farkında olmalıdırlar. İtimat ve sorumluluk vermeli, önemsemeli, olumlu geribildirimde bulunmalıdır. İmtihana ait konuşmalarda ihtimamlı davranmalı, gerçekçi olmalı, akranlarıyla karşılaştırmaktan kaçınmalıdır. His ve niyet paylaşımı, empati değerlidir. İmtihanı yüceltmeme, vefat kalım sorunu yapmama, yüreklendirici ve motive edici şekilde davranma önerilmektedir. Çocuklar şartsız sevilmelidir ve bu sevgi çocuğa fark ettirilmelidir. Aile bireyleri uygun rol modeli olmalı, uygun aile ortamı sağlamalı ve uygun sorun çözme davranışları geliştirilmelidir.
Ailenin bakış açısında değişim yaratmak ve beklenti seviyesini gerçekçi hudutlara indirmek temel teşebbüsleri oluşturur.
Bir ruhsal bozukluk ortaya çıkmışsa (depresyon, anksiyete bozukluğu, uyku bozukluğu vs.), ruhsal belirtilerden dolay fonksiyonelliğinin bozulması, tasayla başa çıkmak için uygun olmayan yollar kullanma, davranış bozukluklarının görülmesi psikiyatrik dayanak gerektiğinin en önemli göstergeleridir. Bunun için aileler imtihan telaşı olan çocuklarını geç olmadan bir uzmana götürmeli ve danışmanlık almalılar.
