Sema terapi; bilişsel davranışçı terapi, bağlanma ve obje bağları kuramları ve Geştalt ve yaşantısal terapi öğelerini bir ortaya getiren bütüncül bir yaklaşım modelidir. Bilişsel davranışçı terapi yaklaşımına ek olarak var olan belirtileri sürdüren faktörlerle değil direkt bu belirtilerin gelişimi ile ilgilenir. Şema terapi kozmik bir küme duygusal muhtaçlığı kabul eder. Bunlar her bireyin; güvenlik, bakım , istikrar, özerklik, rekabet, kabul edilme, kimlik algısı, muhtaçlık ve hisleri söz etme özgürlüğü, kendiliğindenlik ile kişinin özdenetiminin oluşumunu destekleyen gerçekçi sonlara sahip bir dünyada yaşama muhtaçlıklarını içerir. Bireyler ortasında bu gereksinimlerin derecesi değişebilir fakat bu kavramlara hepimizin gereksinim duyduğu gerçeği değişmez.
Duygusal gereksinimlerimiz çocukluktan itibaren vardır. Çocuk gelişiminin merkezi gayesi temel gereksinimleri karşılamak, çocuk yetiştirmenin ana gayesi, çocuğa bu gereksinimlerin karşılanması konusunda yardım etmektir. Şema terapinin maksadı ise geçmişte karşılanmamış gereksinimleri olan yetişkinlere kendi muhtaçlıklarını karşılama konusunda yardımcı olmaktır. Zira yetişkinlikte de ortaya gereksinimlerin varlığını kabul eder. Çocukluk periyodunda karşılanmayan gereksinimler sebebi ile uyumsuz şemalar oluşur.
Şema Kavramı
Şema sözü Yunanca kökenlidir. Karmaşık uyaran ve tecrübeler kümesi içinde bir sistem yaratmaya yardımcı olan kalıp yahut düzenleyici çerçeve manasına gelir. Her insanın hayatında var olan şemalar kendi ömürlerini anlamlandırmada şahıslara yol gösterirler. Erken çocukluk devirlerinde kazanılırlar, sıklıkla artık uygun olmadıkları ömür olaylarına taşınırlar. Şemalar bizi gerçek olduğunu düşündüğümüz şeye süratlice götüren ve karşılaştığımız tüm detayları sürece gereksiniminden tasarruf etmemizi sağlayan çekirdek inançlarımız, kısa yollar olarak hizmet ederler. Bununla birlikte birtakım şemalar, bilhassa ezici çocukluk tecrübeleri sonucu edinilenler, benlik ve kişilerarası dünya ile alakalı olanlar, tesirleri bakımından daha tehlikeli olurlar.
Şemaların özellikleri:
- Genel ve yayılımcı içerik yahut örüntülerdir
- Anılar, hisler, bilişler ve fizikî duyumlardan oluşurlar
- Kişinin kendisini ve ötekilerle olan bağını mevzu alırlar
- Çocukluk vaya gençlikte ortaya çıkarlar
- Yaşam uzunluğu gelişirler
- Belli bir derecede fonksiyonelliği bozarlar
Şemaların kazanılmasını sağlayan temel sebepler vardır. Çocuğun gereksinimlerinin zedeleyici bir biçimde karşılanmaması önceliklidir.Sevgi, itimat, istikrar üzere kıymetli noktalardan mahrumdur. Bir başkası ise geçmiş hayatta travmatik bir tecrübesinin olmasıdır. İstismar yahut mağdur edilir, acı, tehlike, tehdit ile karşı karşıya kalırsa bunların varlığını yansıtan şemalar geliştirebilir. Üçüncü bir durum ise çocuğa makus davranılmaz lakin üzerine çok titrenir ve birtakım şeyler gereğinden fazla sunulur. Burada gerçekçi limitler ya da özerklik üzere temel muhtaçlıklar karşılanmaz. Ebeveynler çocuğun hayatına çok müdahale ediyor olabilirler. Bir öteki yol ise rol model alınan şahıslarla kurulan özdeşimin (genellikle ebeveynlerdir) çocuğun muhtaçlıklarını karşılamada yetersiz kaldığı durumlarda şemaların oluşumu kolaylaşır. Örneğin çok dertli bir anne tarafından yetiştirilen bir çocuğa dünyanın tehlikeli ve denetim edilemez olduğu öğretilirse, ilerleyen vakitte inançlı bir tabandan mahrum olarak yoluna devam edecektir. Ayrıyeten çocuğun duygusal mizacı, çocukla bir arada ailesinin yaşadığı kültürel etmenler de şema gelişiminde etken faktörlerdir. Tasa, depresyon, unsur berbata kullanımı, psikosomatik bozukluklar üzere kronik psikiyatrik bozuklukların altında çoklukla erken devir uyumsuz şemalar vardır. Bunlar birebir vakitte bağımlılık, kaçınma, mükemmelliyetçilik üzere kişilik bozukluklarının temelinde yatan belirtilere de sebep olabilirler.
Şemaların sınıflandırılması:
- Saygı: Bağımlılık, Başarısızlık, Boyun eğicilik, İçiçelik
- Sevgi ve Aidiyet: Duygusal mahrumluk, Toplumsal izolasyon, Hisleri bastırma, Kusurluluk
- Güven: Cezalandırıcılık, Kendini feda, Dayanıksızlık, Karamsarlık, Terk edilme, Kuşkuculuk
- Haz/Sabır:Onay arayıcılık, Haklılık, Mükemmeliyetçilik, Yetersiz özdenetim
Çoğu davranış şemalarla nasıl başa çıktığımızı yansıtır. Şemalarla başa çıkabilmek için yollar geliştiririz. Şemalara teslim olur, onlardan kaçar ya da çok telafi etme yolları kullanırız.
Mod Kavramı:
Modlar, bir kişi için muhakkak bir vakit diliminde faal olan baskın duygusal durumlardır. Başa çıkma reaksiyonlarına karşı gelirler. Süreksiz durumlardır. Bireylerin kendilerini çevreleyen dünyayı algılama, görme ve ona reaksiyon verme yollarını şekillendirirler.
Dört temel mod çeşidi vardır:
- Çocuk modları (incinmiş çocuk, kızgın ve dürtüsel çocuk )
- Uyumsuz başa çıkma modları (kopuk korungan, kelam dinleyen teslimci ve çok telafici mod)
- İçselleştirilmiş ebeveyn modları (cezalandırıcı ebeveyn ve talepkar ebeveyn modları)
- Sağlıklı modlar (sağlıklı yetişkin ve keyifli çocuk modları)
Şema terapi iki temel terapötik duruşu benimser. Sonlu tekrar ebeveynlik ve empatik yüzleştirme. Karşılanmamış gereksinimlerin karşılanabilmesi konusunda yardımcı olabilmek için terapi bağı, danışanın muhtaçlıklarının kabul edildiği, açıkça ortaya konulduğu ve muhakkak hudutlar içinde doyurulduğu bi rilişki olmalıdır. Gereksinimlerin bir çerçeveye bağlı kalınarak doyurulmasına hudutlu yine ebeveynlik denir. Terapist hastasının gereksinimlerini karşılayabilmek için esnek kapasiteye sahip bir ebeveyn üzere olmalıdır. Hudutlu tekrar ebeveynlik aracılığıyla, şema terapisti hastanın gereksinimlerini karşılamasını sağlar ve hasta etaplı olarak terapisti istikrarlı bir obje olarak kabul etmeyi öğrenir. Empatik yüzleştirmede ise terapist hastayı uyumsuz davranış ve bilişleri ile yüzleştirir. Bunu empatik bir biçimde ve yargılamadan yapar.
Şema Terapi Kullanım Endikasyonları:
1. eksen bozukluğu tedaviye karşılıksız ve daima tekrar ediyorsa
Uzun müddetli alaka problemleri
Katı düşünme ve davranış kalıpları
Özgüven problemleri
Narsisistik Kişilik Örüntüsü
Borderline Kişilik Örüntüsü