Şema kavramı, kişinin kendisini, başka insanları ve dünyayı anlamlandırdığı, değerlendirdiği zihinsel yapıyı söz eder. İnsan bu temel zihinsel yapıyı doğduğu andan itibaren oluşturmaya başlar. Şemalar kişinin temel yaşantısı, etrafındaki insanların ona karşı tavırları, kurduğu bağlantılar, öğrenmesinde vb. son derece kıymetli rol oynar. Oluşan bu yapılar vakitle kişinin davranışlarına taraf verir ve bir manada hayatını şekillendirir. Çocukluk ve ergenlikte yaşanan olumlu-olumsuz anılar ve hisler yetişkinlik periyodundaki olaylarla birlikte tetiklenebilir.
Şemalar vakitle katı, değişmez, şartsız kabul edilen değerlendirmeler haline gelirler. Bu özellikleri sayesinde şemalar gitgide güçlenir, değiştirilmeleri daha sıkıntı hale gelirler. Şemalar, bize gelen bilgiyi değerlendirmeye soktuğumuz filtre, süzgeç olarak fonksiyon görürler. Olayları, durumları sahip olduğumuz şemalara nazaran kıymetlendirir ve kararlarımızı şemalara nazaran veririz. Bu da çoğunlukla bilgileri çarpıtmamıza, bozmamıza sebep olur. Kendisiyle ilgili başarısız şeması geliştiren bir öğrenci imtihandan 100 üzerinden 90 dahi alsa kendisini başarısız olarak kabul edebilir.
Şema Terapide kullanılanşemakavramıerken devir ahenk bozucu şemakavramı yerine bir kısaltma olarak kullanılır.Şema terapi, kendimizle, öbür beşerlerle ve dünyayla ilgili olarak geliştirdiğimiz olumsuz, ahenk bozucu şemaları mevzu edinir. 18 tane uyumsuz şema alanlarımız;
Terk Edilme Şeması:Bu şemadaki temel inanç, birlikte olunan insan tarafından terk edileceği istikametindedir. Birlikte olunan bireyler ölecek, öbür birisiyle birlikte olacak, ya da kendisinden ayrılacaktır. En nihayetinde bu birlikte olunan beşerler güvenilmez, tutarsızdır; o denli algılanır.
Kuşkuculuk/Kötüye Kullanılma Şeması:Bu şema her an, öteki insanlardan şu ya da bu halde ziyan görme ihtimalini içerir. Diğerleri bizi aldatabilir, kandırabilir, aşağılayabilir, berbata kullanabilir ya da bizim canımızı yakabilir
Duygusal Mahrumluk Şeması:Normal duygusal gereksinimlerin başkaları tarafından gereğince karşılanmayacağı beklentisi, inancıdır. Birlikte olduğumuz beşerler bizi sevmeyecek, bizimle ilgilenmeyecek, güç anımızda yanımızda olmayacak, bize dayanak olmayacak, bizi dinleyip anlamayacak, gerektiğinde bize rehberlik yapmayacak vb.
Kusurluluk/Utanç Şeması:Bu şemadaki beşerler nedenini tam anlayamadıkları bir biçimde kendilerini kusurlu hissederler. Bu kusurlar, çarpık bacak, fazla kilo, uzun burun üzere açık olabileceği üzere, bencillik, kıskançlık üzere bilinmeyen de olabilir. Bu şema, insanı tenkide, suçlanmaya çok hassas kılar. Kişi başkalarının yanında rahat olamaz, kendini utangaç ve inançsız hisseder.
Sosyal İzolasyon (Tecrit Edilme/Yabancılaşma) Şeması:Bu şema beşere kendini öteki insanlardan farklı ve farklı; kümelerin dışında hissettirir. İnsan bir kümenin ya da toplumun modülü hissedemez.
Bağımlılık/Yetersizlik Şeması:Kişi günlük hayatını tek başına idame etmekte zorlanır. Kıymetli kararlar almakta önemli düşünceler yaşar. Alacağı kararın ya da yapacağı şeyin yanlış olduğunu düşünür. Çaresizlik ağır yaşanan bir histir. Tek başına bir işi başlatmakta zorluk yaşanır. O denli ki kişinin ne giyeceğine dahi öbürleri karar verebilir.
Dayanıksızlık Şeması:İnsanın her an bir felaketle müsabaka korkusu, beklentisidir. Bu endişe ortalama endişeden daha fazladır. Endişeler, kalp krizi geçirme üzere tıbbi; çıldırma üzere duygusal; asansörde mahsur kalma, terör olaylarına karışma üzere fobik olabilir.
Başarısızlık Şeması:Kişinin başarısız olduğuna ve bundan sonra da başarısız olacağına inançtır. Buradaki başarısızlık algısı gerçekle orantılı olmayabileceği üzere kişi bu inancından ötürü başarabileceği halde kimi işleri yapmaktan uzak durabilir.
Haklılık/Görkemlilik:Şema “kerameti kendinden menkul” bir haklılığı ve üstünlüğü içerir. Her durumda, çatışmada kişi kendini haklı görür. Kişinin empati hisleri gelişememiştir. Güç ve yetki kazanmaya; üstünlük sağlamaya çok bir odaklanma olabilir. Kendi çıkarları doğrultusunda rekabet yaşayabilir ve karşı tarafa baskı uygulayabilir.
Yetersiz Öz kontrol Şeması:Kişisel amaçlar oluşturma ve bunlara ulaşmada gerekli olan işleri yapmaktan kaçınma kelam hususudur. Kişi, dürtü ve hislerini denetim etmekte zorluk yaşar. Huzursuzluktan, ağrıdan, dertten, yüzleşmelerden ve sorumluluklardan kaçınma çokça görülür.
Boyun Eğicilik/Geri Çekilme Şeması:Kişinin kararları, kontrolü, son kelamı, denetim diğerine bırakma mecburiliği hissetmesidir. Burada maksat, öfkeden, karşı yansıdan yahut terk edilmekten kaçınmaktır.
Kendini Feda Etme Şeması:Kişinin, kendi memnuniyetinin değerine da olsa oburlarının gereksinimlerini öncelemesi; diğerlerinin gereksinimlerini giderebilmek için çok gayret sarf etmesidir. Onay Arama Şeması:Bu şema, kişinin oburlarının onayını alma, kabulünü ve ilgisini kazanmaya karşı çok hassasiyeti ile karakterizedir.
Karamsarlık/Hataya Katlanamama Şeması:Hayatın berbata gideceğine dair bir inanç vardır. Hayatta olumluluklardan fazla aksilikler üzerinde durulur. Ekonomik, tıbbi bir felaket beklentisi içinde olunur. Aşağılanmaktan, yanlış yapmaktan korkulur.
Duyguları Bastırma/Aşırı Sorumluluk Şeması:Doğal davranış ve dürtülerin daima ve çok bir baskı altında tutulması ile karakterizedir. Baskılamadaki hedef, yanlış yapmaktan, eleştirilmekten, kabul görmemekten, dürtülerini denetim edememekten kaçınmaktır. Bu şahıslara nazaran itimat ve huzur için bu kontrol kaidedir.
Yüksek (Acımasız) Standartlar/Aşırı Eleştirellik Şeması:Davranışlarda ve iş başarmada harikaya ulaşma isteği temel belirleyicidir. Lakin buradaki harikalık asla gerçekleştirilemeyecek bir amaçtır.
Cezalandırıcılık(Acımasızlık) Şeması:Bu şema yapılan hiçbir yanlışın cezasız kalmaması gerektiği ile karakterizedir. Öfke, acımasızlık, kendisi de dâhil standartlara uymayanlara katlanamama kelam hususudur. Yanılgıları affetmeye karşı olumsuz hal takınırlar.
Yukarıda ele alınan şemalardaki özellikler çabucak herkeste bir ölçü bulunabilir. Bizim için değerli olan bu özelliklerin dozu ve hayatımıza nasıl yansıdığıdır. Şemalar, sönük bir yanardağ üzere sırf şemanın içinde şekillenen katı inançlara benzeyen ve bunları tetikleyen makul durumlarda aktive olarak kişinin ömrünü etkileyebilir. Şema devamlılığı; kişinin olumsuz şemaları sürdürmesini sağlayan tüm eylemleri( his, fikir, davranış) söz eder. Bilişsel çarpıtmalar, kendilik yıkıcı ömür örüntüleri( kalıpları) şemaların artmasını ve tetiklemesini sağlıyor.
Şema terapinin tedavi sürecinde; şema baş etme biçimlerinde şema teslimi, şema çok telafisi ve şema kaçınması olarak kümelerde incelenir. Şema güzelleşmesi ile kast edilen, şemanın kişi üzerindeki tesirinin ortadan kalkması yahut azalmasıdır. Şema güzelleşmesi, şemayı oluşturan niyet yapılarının, duygusal yaşantıların, bedensel duyumların ve anıların olumsuz tesirlerinin ortadan kalkması demektir. Şemanın yol açtığı fonksiyonsuz baş etme biçimlerinin yerini fonksiyonel davranışlara bırakması da şema güzelleşmesinde modlarla, tekniklerle ve ödevlerle danışanı olumlu şemalara sağlıklı moda getirilmesi hedeflenmektedir.
Şema Terapinin Çalıştığı Alanlar;
Borderline kişilik bozukluğu
Narsisistik kişilik bozukluğu
Kişilik bozuklukları
Çift çalışmaları
Yeme bozuklukları
Madde kullanımı
Depresyon
Çocukluk travmaları