Panik Bozukluk Nedir? Agorafobi Nedir?
Panik atakları; nefes almada zahmet, boğuluyormuş hissi, çarpıntı, göğüs ağrısı ya da göğüste problem hissi, başdönmesi, uyuşma-karıncalanma, titreme, terleme, ateş basması, bulantı ya da karın ağrısı üzere bedensel belirtilerin yaşandığı ve mevt korkusu, çıldırma ya da denetimi kaybetme endişesinin yaşandığı bir durumdur. Kişi bu dehşet verici durumu yaşamaya başladığında aklından geçenler bunun bir panik bozukluğuna dönüşüp dönüşmeyeceğini belirler. Şahısta panik atağından sonra “tekrar panik atağı yaşar mıyım” korkusu başlamışsa, artık bu durum artık PANİK BOZUKLUĞUhaline gelmiştir.
Her yıl insanların üçte biri panik nöbeti yaşamaktadır. Halbuki bu insanların lakin otuzda birinde panik bozukluk gelişmektedir. Panik atağı geçiren şahısların birçok geçirdikleri nöbeti tehlikeli olarak yorumlamazlar, bu nöbet üzerine “felaket senaryoları” kurmazlar, yaşamış oldukları düşünceyi gündelik olaylara bağlarlar: örneğin “çok kahve içtim, çarpıntı yaptı”, “gece uygun uyuyamadım nefesim kesildi”, “hava çok sıcaktı, herhalde tansiyonum düştü, o yüzden elim ayağım uyuştu” vb. Fakat, kişi geçirmiş olduğu nöbetin çok kıymetli bir duruma işaret ettiğini düşünürse panik atağını zihninden atamaz. Görüldüğü üzere yaşanan panik atağının bir panik bozukluğa dönüşüp dönüşmeyeceği kişinin olayı nasıl değerlendirdiğine bağlıdır.
Başlangıçta panik atakları gerilimli bir olay tarafından tetiklenebilir. Örneğin meskenden ayrılmak, evlilikveya bağlantı meseleleri, ameliyat, hastalık, yeni sorumluluklar almak hatta evlenmek ve çocuk sahibi olmak bile pek çok kişi için gerilim yaratan durumlardır. Bu çeşit gerilimli durumlar sırasında kişinin bedeni da bazen sinyaller vermeye başlar. Yaşanan fizikî duyumlar (zor nefes alma, terleme, çarpıntı, baş dönmesi…) felaketleştirilerek bir tehlikeymiş üzere algılanarak yanlış yorumlanır: “Bana makûs birşeyler oluyor, fenalaşıyorum!”. Örneğin kişi kalp atım suratındaki artışa odaklanır ve kalp krizi geçirdiği sonucunu çıkararır.
Sonuç olarak kişi yaşadığı bedensel duyumlarına çok biçimde odaklanır. Bu durum “tetikte olmak” olarak tanımlanır. Her an bedensel duyumlarına odaklanmış olarak yaşayan kişi kendisinde daha fazla bedensel belirti bulmaya başlar. Bu durum köpekten korkan birisinin her tarafta köpeklere dikkat etmesine, her köşe başında bir köpekle karşılacakmış üzere tetikte olmasına misal.
Vücuduna odaklanmış kişi ortaya çıkan belirtilerle ilgili daha fazla “felaket yorumları” yapmaya başlar. Aslında ortada fizikî bir hastalık olmadığı halde beyni, güya bir tehlike varmış üzere “yanlış alarm” verir. Tetikte yaşama hali ve bedensel belirtilerin yanlış yorumlanması nedeniyle tam panik nöbetleri yaşanmaya ve tekrarlamaya başlar.
Panik bozukluk dışında başka ruhsal hastalıklarda da panik ataklar görülebilir. Örneğin depresyon yaşayan bir hasta da yaşadığı meşakkat nöbetlerini panik atak üzere hissedebilir. Lakin, panik bozukluğunda görülen atakların özelliği “kendiliğinden ve beklenmedik” olmalarıdır.
Beklenti anksiyetesi ve agorafobik kaçınma: KAYGIDAN KORKMAK
Tekrarlayan ve beklenmedik panik ataklar yaşayan birey giderek “yeni bir atak yaşar mıyım?”, “her an nöbet geçirebilirim” biçiminde telaşlar yaşamaya başlar. Buna “beklenti anksiyetesi” yahut “endişeli beklenti” denir. Bu durum, panik nöbetlerinin devam edeceği korkusu olarak da tanımlanabilir.
Kişi, gün geçtikçe yaşayacağını düşündüğü panik atağın sonuçlarından dehşet duymaya başlar. Bu tasa ve dehşetler nedeniyle kişinin davranışlarında değişiklikler oluşur. Panik yaşayabileceği yahut panik yaşadığında kaçmasının yahut yardım almasının güç olabileceği ortamlarda bulunmamaya çalışır. Örneğin, kalabalıkta bulunmak, tren/otobüs/uçakla seyahat etmek, yanlız kalmak, tünellerden geçmek, kapalı ve basık yerlerde bulunmak, açık alanlarda yürümek, asansöre binmekten kaçınırlar. Davranışlarında meydana gelen bu değişiklik agarofobik kaçınma olarak tanımlanmaktadır.
Kaçınma davranışını ve davranış değişikliklerini şöyle tanımlayabiliriz: Kişi panik atak yaşaması durumunda gerekebilecek bir grup güvenlik önlemleri alır. Yanlız konutta kalmamak, kalabalık yerlerde yanlız bulunmamak, korku duyduğu ortamlarda yanında inançlı hissettiği bir “güvenlik kişisi” eşliğinde bulunmak, sinema-tiyatro üzere ortamlarda çıkışa yakın oturmak, muhtemel panik atağın belirtilerini denetim altına alabilmek için yanında daima sakinleştirici ilaçlar bulundurmak…vb.
Kişinin başvurduğu güvenlik davranışlarına karşın panik nöbet geçireceğine dair korkusu devam ettiğinden hayatının aşikâr alanlarında kendini kısıtlamaya başlar ve hayatında değerli kayıplara yol açar: Örneğin, toplu taşıma araçlarına binemediği için işine gidemez, kapalı ortamlarda bulunamadığı için hem toplumsal hem mesleksel işleyişinde bozulmalar olur, evvelden zevk aldığı toplumsal aktiflikleri yapmaktan kaçınır, toplumsal ilşkileri giderek zayıflar konutta yanlız kalamaz, seyahat edemez, daima kendisine birinin eşlik etmesine gereksinim duyabilir. Hayatındaki kısıtlamalar ve denetimi kaybettiği duygusu yüzünden şahısta depresif belirtiler de gelişebilir. Bununla birlikte kişinin düşüncesini yatıştırabilmek için aldığı birtakım ilaçlar yahut alkol kullanımı da bağımlılık üzere ek sıkıntılar yaratabilir.
Nedenleri nelerdir?
Endişe ya da kaygı insanların hayatta kalması için gereken temel duygulardandır. Tabiatta savunmasız olan bir insan için yabanî hayat pek çok tehlikeler içermektedir. Yabanî hayatta hayatlarını sürdürmek zorunda olan ilkel cetlerimiz bu tehlikelere karşı daima tetikte olmak zorundaydı. Örneğin; açık alanda olmak kişiyi yırtıcı ve yırtıcı hayvanlara karşı savunmasız bırakabilir, yüksek alanlar tehlikelidir, herkese açık alanlar düşmanlarla müsabaka riskinin de yüksek olduğu durumlardır. Bu üzere durumlar “tehlike” sinyali veren durumlardır ve organizma bu durumlara maruz kaldığında endişe hissinin yanı sıra bedensel bir cevap da oluşur. Bu “savaşmak” veya “kaçmak” için kişiyi hazırlayan olağan ve hami bedensel karşılıktır. Panik bozukluk yahut agarofobideki kaygıların birçoğu da ilkel atalarımızdan bize kalan bu içgüdüsel endişelerin benzeridir.
Aradan geçen binlerce yıldan sonra bu durumlar artık günümüzde bir tehlike oluşturmazlar ve bu durumlarda hissedilen endişe ve tehlike algısı artık ahenk sağlayıcı ve kişiyi muhafazaya yönelik bir iş de görmez. Bu atakları yanlış vakitte ve yanlış yerde ortaya çıkan “yanlış alarm” olarak tanımlamak da mümkündür.
Tehlike karşısında herkeste kaygı, kalp atışlarında hızlanma (çarpıntı), süratli nefes alıp verme, titreme, terleme, kulak çınlaması, “dizlerinin bağında çözülme” olarak tanımlanan “yıkılacak gibi” hissetme gibisi belirtiler ortaya çıkar. Lakin, tehlikeli ortamda bulunan bireyler o anda karşılaştıkları tehlikeye odaklanırlar ve bedenlerinde meydana gelen bu değişiklikleri fark etmezler. Bu belirtilerin lakin tehlike geçtikten sonra farkına varırlar.
Yanlış alarm tepkisi olan panik atağının öncesinde ise kişinin bedeninde belirli meçhul bir belirti vardır (örn. çarpıntı yahut nefes sıkışması). Bu belirti günlük her hangi bir olaya bağlı olabilir. Lakin kişi bu belirtiyi çok fazla dikkate alır ve olağan vücut duyumlarını yanlış yorumlar ve “şu anda vücudumda yanlış giden bir şeyler var”düşüncesiyle var olan vücut duyumlarına daha da fazla odaklanır. Bu durumda bedensel belirtilerin daha şiddetli biçimde algılanır. “kalp krizi geçiriyorum” “boğuluyorum, nefes alamayacağım” öleceğim”, denetimi kaybediyorum”, “çıldırıyorum” üzere kanılar nedeniyle durum felaketleştirilir. Ortaya çıkan nöbet panik nöbet olarak tanımlanır. Kişi için dışarıda bir tehlike yoktur, tehlike artık kendi bedenidir.
Araştırmalarda panik bozukluk ve agorafobinin genetik nedenleri olduğuna dair ispatlar gösterilmeye başlandıysa da bu bozukluk büsbütün kalıtsal değildir. Kişi, bedensel duyumların ehemmiyetini çocukluk periyodunda öğrenir. Çocuğun yahut gencin yetiştirilme stili, başından geçen olaylar, kendisinde yahut diğer bireylerde gördüğü sıhhatle ilgili tasalar kişinin zihnini hiç farkında olmadan şekillendirir. Kişinin gerilimli bir devirden geçerken daha kırılgandır ve olayları daha olumsuz yorumlar. Bu periyotlarda ortaya çıkan hafif bedensel belirtiler kişinin farkında olmadan yanılgılı değerlendirmesi sonucu tehlikeli olarak yorumlanır. Bu kusurlu yorumlama panik atağına kadar ilerleyebilir. Görüldüğü üzere kişinin hem genetik yapısı hem de birtakım davranış özellikleri kimlerin panik bozukluk hastası olacağını belirlemektedir.
PB ve agorafobi için tedavi seçenekleri nelerdir?
Antidepresan ilaçlar sıklıkla tedavi için kullanılmaktadır. Ek olarak beta-blokerler ve sonlu bir müddet için benzodiyozepin çeşidi ilaçlar tedaviye eklenebilir. Bu ilaçlar çok uyarılmışlık belirtileri ve panik nöbetlere güzel gelebilir, ama kaçınma davranışı ve agorafobi için birebir seviyede tesir gösteremeyebilirler. Tek başına ilaç kullanımında karşılaşılan başka bir sorun ise uygun ilaç tedavisi uygun müddet kulanılarak sonlandırılsa bile panik atakların tekrarlama özelliğinin olmasıdır. Bu nedenle hem tekrarlamayı tedbire hem de agorafobinin aktif biçimde tedavi edilebilmesi için ilaç tedavisine bilişsel davranışçı terapinin de eklenmesi uygun bir seçenektir.
PB ve agarofobinin tedavisinde bilişsel davranışçı terapiler ne kadar tesirlidir?
Hiç kimse genetik yapısını değiştiremez, fakat zihninin çalışma biçimini değiştirmesi mümkündür. Bilişsel davranışçı tedavilerle kişinin zihin yapısının değiştirilmesi hedeflenir. Seanslar sırasında ve verilen ödevlerle kişi “korkudan korkmamayı”, bedensel belirtilerin manasını, panik atağının aslında korkulacak bir şey olmadığını öğrenir. Kişi panik atağından korkmamyı öğrendiğinde artık panik atağı değersiz hale gelir ve panik ataklarının şiddeti, müddeti ve sayısı giderek azalır. Yapılan bir çok bilimsel çalışmada panik bozukluk ve agorafobini tedavisinde tek başına yahut ilaçlarla birlikte bilişsel davranışçı terapinin en az ilaçlar kadar tesirli olduğunu gösterilmiştir.
Bilişsel davranışçı terapinin ilaç tedavisine üstünlüğü var mıdır?
İlaçlar panik belirtilerini ve beklenti anksiyetesini kıymetli ölçüde azaltsa bile bireye panik atak ve eşlik eden korku ile nasıl baş edilebileceği hakkında bir marifet kazandıramamaktadır ve kaçınma davranışı üzerine tesirleri de sonludur. Belirtilen durumlarda bilşsel davranışçı terapi ilaca nazaran çok daha üstün bir tesir sağlamaktadır.
Bunlara ek olarak bilişsel davranışçı terapi ile düzelen hastaların ileride hastalıklarının tekrarlama riski tek başına ilaç ile tedavi edilmiş hastalara nazaran çok daha azdır. Ayrıyeten ilaçların tesir göstermesi için gereken sürlerden çok daha süratli ve kalıcı bir biçimde tedavi imkanı da sunmaktadır.
