Ön çapraz bağ kopması dizin en sık görülen yaralanmalarından biridir. Çapraz bağı yırtığı meydana gelmiş hastaların birçoklarında ön çapraz bağ külliyen kopmuş ise dizin eski işlevlerini tekrar kazanmak için ameliyat gereklidir.
Bu makalenin emelleri:
- Ön çapraz bağ nasıl kopar? Ameliyat Gerekli midir?
- Ameliyat öncesi neler yapılmalı?
- Ameliyat esnasında ne yapılıyor?
- İyileşme süreci? Sorularına yanıt bulmanızdır.
Ön Çapraz Bağ Kopması Ne Sıklıkla Görülür?
Kopmuş ön çapraz bağın ameliyatı ön çapraz bağ rekonstrüksiyonu olarak isimlendirilir. Ülkemizde kayıtlı istatistik olmaması nedeniyle yıllık ortalama ÖÇB ameliyatı sayısı vermek zordur. Lakin ABD’de bu sayı yıllık 150.000 civarındadır. Ülkemizde de ameliyat olma sayısı yüksektir diyebilirim. Hastaların eski işlevlerini kazanmak istemesi bu ameliyatı olmaya karar verecek adayların sayısını artırmaktadır.
Diz Eklemi Nelerden Oluşur? Anatomisi Nasıldır?
Diz eklemi üç kemikten oluşur. Uyluk kemiği olan femur, kaval kemiği olan tibia ve diz kapağı olan patella isimli kemiklerden oluşur. Bu kemikleri birbirine bağlayan dört ana bağ vardır. Bunlar diz ekleminin bir ortada durmasını ve stabil kalmasını sağlamaktadır. Bu bağlar ön çapraz bağ, art çapraz bağ, dizin iç yan (medial) bağı ve dizin dış yan (lateral) bağlarıdır. Bu yan bağlar kollateral ligament olarakda isimlendirilir. Tıp lisanında bağ ligament olarak isimlendirilir. Örneğin ön çapraz bağ latincede anterior cruciate ligament olarak isimlendirilir. Art çapraz bağ posterior cruciate ligament olarak isimlendirilirken, yan bağlar medial kollateral ve lateral kollateral bağlar olarak isimlendirilir.
- Ön çapraz bağ dizin ön kaçmasını engeller
- Arka çapraz bağ geriye kaçmasını engeller
- Yan (Kollateral) Bağlar; Yan bağlar ise dizlerin yana ve içe bükülmesini engellemektedir.
Tüm bu bağ dizin karşı kuvvetlere karşı direncini artırmakta ve dizin stabil bir eklem olarak çalışmasını sağlamaktadır.
- Ön ve art çapraz bağlardiz eklemin tam ortası ve içinde yan yana yer almakta, birbirleri üzerinde X biçiminde çaprazlaştıkları içinçapraz bağolarak isimlendirilmiştir. Dizin ardında yer alana art önünde yer alana ise ön çapraz bağ denir.Bu yapılar dizin öne ve geriye hareketini denetim etmekte ve dizin kendi ekseni etrafında dönme kararlılığını sağlamaktadırlar.
- Ön çapraz Bağ (ÖÇB) = (ACL-anterior cruciate ligament)
ÖÇB dizin tam ortasında uyluk ve kaval kemiklerini birbirine bağlamakta olup ortalama 2-3 cm uzunluğunda ve 8 mm çaplarında sert, beyaz, elastikiyeti olmayan, kaval kemiğin eminensia denen çıkıntısından başlayıp uyluk kemiğindeki çentiğin dış yüzüne ve ardına yanlışsız yapışan bir bağdır.Resim de artroskopik olarak görülmektedir.Kırmızı işaret ÖÇB iken mavi işaret art çapraz bağı göstermektedir.
Ayrıca öç çapraz bağ kendi içinde anteromedial ve posterolateral formunda iki ana bant tan oluşur.Bu bantların biri dizi ön-arka planda hareketini denetim ederken başkası de dizin kendi ekseni etrafında dönmesini engellemektedir. Ön çapraz bağ’ın kısmı (parsiyel) kopmalarında bu banttan yalnızca biri yahut bir kısmı yahut bir bant tam başka bant kısmi kopabilir. Bazen de kısmı yırtıkla birlikte geri kalan sağlam kısımda uzama (elongasyon) olabilmekte ki bu durumda dizin stabilitesini bozabilmektedir. Elhasıl ÖÇB yi tek bir bağ olarak düşünmemek gerekir. İki banttan oluşmakta hatta son çalışmalarda üçüncü bir bant da olduğu ve bu da intermediate olarak isimlendirilmektedir.
- Menisküs
Uyluk ve kaval kemiklerini birbirine bağlayan dört ana bağ var iken bu kemiklerin ortasında, eklem içi yerleşimli iki adet bir iç kışında oburu dış kısımda yarım ay biçiminde kıkırdak kıvamda menüsküs isimli anatomik yapılar vardır. Bunlar diz eklemlerine binen yükün azalmasını sağlamakta ve diz ekleminin birbirini üstünde kayganlığını artırmaktadır. Adeta otomobillerin amortisörü üzere çalışmaktadırlar. Şok absorbsiyon yaparlar ve ayrıyeten dizin stabilitesine katkıları vardır.
Menisküsler stabil olamayan dizlerde dizin her çıkmasında yahut ön çapraz bağın kopması esnasında yırtılabilirler. Bu durum öbür sıkıntıları da beraberinde getirebilir. Vakit içinde dizin amortisör düzeneklerini azalır, kıkırdak hasarı ve dizde kireçlenme üzere önemli sıkıntılara yol açabilir. Velhasıl stabil olmayan diz menisküs yırtığı ve diz kireçlenmesi ile sonuçlanabilir.
Ön Çapraz Bağ Nasıl Kopar? Kopma Sebepleri Nelerdir?
Birçok nedenden ötürü ön çapraz bağ kopabilir.
- Hızlı koşarken apansız dönme
- Hızlıca durma-örneğin paint-ball oynarken çömelerek süratli durma ve bu esnada dizini çarpma (şahsen yaşadım-fakat yalnızca öçb de ödem meydana geldi)
- Yanlış atlamadan (jumpin) inerken
- Fakat ekseriyetle futbol, basketbol üzere direk sert temas sporlarında ve kayak sıklıkladır.
- Ülkemizde en sık ortada bir ısınmadan halı saha maçı yapanlarda görülür. Maç esnasında ikili uğraşta düşerken düşmeyi bilmekte değerlidir.
- Genellikle erkeklerde sık görülür. Ancak atletizm de bayanlarda sıktır. Bunun nedeni farklı kondisyon, kas güçlerinin ve esnekliğinin farklı olması yahut nöromüsküler denetim azlığı olabilir. Daha diğer nedenler kemik yapı dizilimlerinin farlı olması, östrojen hormonu nedeniyle bağların zayıf olması ve esnekliği gösterilmiştir.
Ön Çapraz Bağ Kopmasının Derecesi Ve Ciddiyeti?
Ön çapraz bağ yaralanmalarının %50‘den fazlasında kıkırdak, menisküs ve yan bağ üzere başka yapılar yaralanmaya eşlik etmektedir.
Ön çapraz bağ yaralanmaları kendi içinde ciddiyetine nazaran derecelendirilir;
- Evre 1 yırtıklar; hafif seviyede gerilme biçiminde olup dizde ağrı vardır lakin stabilite kaybı yoktur.
- Evre 2 yırtıklar; ÖÇB de kısmı yırtık kelam konusu olup yarıya yakını yırtılmıştır.
- Evre 3 yırtıklar; ÖÇB de tam kat yırtık meydana gelmiştir. Dizde stabilite kaybı kelam mevzusudur. Stabilite kaybı; hasta koşarken yahut merdiven inerken dizinde güvensizlik hissi ile birlikte istikrar kaybı manasına gelmektedir.
Ön Çapraz Bağ Kopmasının Belirtileri Nelerdir yahut Nasıl Anlaşılır? Klinik Şikâyetler yahut Semptomları Nasıldır?
Genellikle ÖÇB koptuğunda dizin ön tarafından patlama yahut kopma sesi üzere bir ses duyulabilir ve dizinizin içinde bir şeylerin yırtıldığı hissine kapılabilirsiniz. Diziniz güya sizden ayrılıyor ve bir istikamete yanlışsız denetimden çıkmış üzere olabilir. Birçok kişi bu türlü bir durumdan sonra sportif aktivitesine devam edemez . Ayrıyeten;
- Ağrı ve şişme: Diz 24 saat içinde şişer ve gerginleşebilir. Şişme çok olmasa da ve bazen geç ve
- yavaş şişmesi nedeniyle kişi kendini kısmen âlâ hissedebilir ve bu nedenle sportif aktiviteye devam
- etmek isteyenler olabilir. Ancak dizin instabil olması dizde güvensizlik ve yerinden çıkma ile kıkırdak
- ve menüsküs hasarlarına yol açabilir. Bu nedenle kuşku varsa temkinli ve önlemli olunmalıdır.
- Diz hareketlerinde kayıp ve kitlenme
- Eklem çizgisinde hassasiyet
- Yürürken ve yük verirken ağrı ve huzursuzluk üzere belirtiler olabilir.
Ön Çapraz Bağ Kopması Teşhisi Nasıl Konur?
Dizin stabilitesi özel testler ile muayene edilir. Ama manalı stabilite muayenesi travma dan ortalama 3 hafta sonra, dizin şişliği geçtikten sonra yapılabilmektedir.
Hasta üstteki şikâyetler ile tarafımıza ekseriyetle başvurmaktadır. Uzun devirde dizde güvensizlik, yerinden çıkma hissi ve kilitlenme olur.
Fizik muayene ve travmanın öyküsü çok değerlidir. Her iki diz karşılaştırılır. Eklem hareket açıklığına bakılır. Bilhassa ön çekmece, Lachman ve Pivot-Shift üzere testler ile dizin stabilitesini değerlendirmekteyiz. Bilhassa Lachman testi bedelledir. Bu test ile kaval kemiği uyluk kemiğine nazaran öne hakikat gevşekliğine bakılır. Bazen manalı stabilite muayenesi travma dan 2 hafta sonra yani dizin şişliği geçtikten sonra yapılır.
Radyolojik olarak röntgen ve MRI çekilmelidir. Röntgende ön çapraz bağ kopması görülmese de bazen eşlik eden kemik kırıkları, çatlakları, bazen yan bağların kemikten kopma kırıklarına yol açması yahut ön çapraz bağın tibia yapışma yerinde eminensiya avulsiyon kırıklarının teşhisi için gereklidir. Ama ÖÇB yırtığının kesin teşhisi için MRI olmazsa olmazdır. Teşhiste çok değerli bir yere sahiptir.
Röntgen çekimi ayrıyeten büyümesini tamamlamamış ve büyüme plakları kapanmamış adolesanların değerlendirilmesinde de kıymetlidir. Fotoğraf 11 de görüldüğü üzere büyüme plakları açık ise farklı cerrahi teknik kullanılmaktadır.
Çünkü mavi oklarla gösterilen açık sınırlar kıkırdak kıvamda olup büyüme plaklarıdır ve kemiklerin uzamasına yol açar. Bu çizgiler ameliyatta zedelenirse büyüme plağı kapanır ve uyluk kemiğinin kısa kalmasına yol açar ki bu durum bacaklar ortası eşitsizliğe yol açacaktır.
Magnetic Resonance Imaging (MRI)
ÖÇB röntgende görülmez. Lakin MR da menisküs, kıkırdak, tüm ön-arka çapraz, içyan ve dış yan bağlar olmak üzere tüm yumuşak dokular ayrıntılı kıymetlendirilebilir. Teşhis ve ameliyatın planlamasında altın standarttır. Fotoğrafta 12 de sol tarafta ÖÇB sağlam solda ise büsbütün kopmuştur.
Ameliyat Olmalı Mıyım?
Bu kararı ömrünüze nazaran doktorunuzla birlikte siz vereceksiniz. Faka genç ve hareketli bir hayatınız var ise kesinlikle olmalısınız.
Ameliyat Olmazsam Ne Olur?
Ameliyat olmaz iseniz çoklukla rahat yürüyebilirsiniz. Lakin ön çapraz bağınız olmadığı için uyluk ve kaval kemikleri diz ekleminde denetimsiz biçimde daha özgür hareket edeceği için kıkırdak ve menüsküslerinize ziyan verecektir. Dizinizde tahribat ve bu durum her geçen gün kireçlenmesine neden olacaktır.
Ön Çapraz Bağ Kopmuş İse Nasıl Tedavi Edilir?
Tedavisi iki türlüdür. Ameliyat ya da ameliyat dışı tedavi.
Ameliyatsız tedavi
Tam kopmuş bir ÖÇB’nin kesin tedavisi ameliyattır. Ancak bazen kısmı yırtıklar da ve dizin stabilitesinin bozulmadığı durumlarda ameliyat gerekmeyebilir. Bu hastalarda fizik tedavi ve kas kuvvetlendirme ile takip önermekteyiz.
Özellikle hayat usulü sedanter ve etkin değil ise hayatlarında çoklukla sorun teşkil etmez. Akut yırtık ise ayrıyeten;
- Buz dizin etrafına uygulanmalıdır.
- Fizik tedavi: Dizde ki şişlik azaldıkça rehabilitasyon programına başlamalıyız. Özel gruplarımız ile spesifik kas kuvvetlendirme ve gerdirme antrenmanlarına başlıyoruz. Dizdeki şişlik geçtikten sonra diz etrafı kaslarını güçlendirmek için antrenmanlar verilmelidir.
- Aktivite ve hayat şeklinde değişiklik teklifleri olacaktır.
- Hastanın yaşı ileri ise dizlik ve değnek kullanarak akut dönmede dizini koruyabilir.
Cerrahi Tedavi: Ameliyat Prosedürü: Ön Çapraz Bağ Kopması Ameliyatı
Cerrahi Tedavi
Yırtık bir ÖÇB tekrar bir ortaya getirilip dikilemez. Bunun yerine bedenimizden tendon transferi ile ÖÇB tekrar inşa edilir. Bu sürece rekonstrüksiyon denir.
Tendon grefti pateller tendon, hamstring kasları, aşil tendonu, quadriceps tendonu yahut kadavra üzere birçok yerden elde edilebilir. Hangi tendonun kullanılacağına hekim ve hasta ortak karar vermelidir.
Ameliyat sonrası günlük aktivitelere kısa müddette dönülürken, spora dönüş ise altı ayı bulabilir.
Ameliyat Prosedürü; Ameliyat artroskopik teknikle kapalı olarak planlanır. Bu teknik açık sistem ile kıyaslandığında ağrı daha az, hastanede kalış müddeti daha kısa ve düzgünleşme süreci çok süratlidir.
Rehabilitasyon – Fizik Tedavi
Tedavi ister cerrahi olsun ister olmasın, rehabilitasyon, günlük aktivitelere geri dönüş için hayati değer arz etmektedir. Fizik tedavi; eklem hareket açıklığını artırmak ve kas gücünü artırmak için çok kıymetlidir. Şayet hasta cerrahi olarak tedavi edildiyse ameliyat sonrası özel bir program uygulanır.
Ameliyat sonrası öneriler
- Yaralarınıza nizamlı olarak pansuman yapmalısınız.
- Ameliyat sonrası fizik tedavi çok kıymetlidir. Bu durum için başarılı bir fizyoterapist ile çalışmaktayız.
- Eğer ameliyatınızda sorun yok ve bacak kaslarını kuvvetlendirirseniz ve tekrar travma yaşamaz iseniz çapraz bağınız tekrar kopmaz. Bugüne kadar hiçbir hastamı da nüks olmadı.
- Ameliyat sonrası beslenme düzgünleşme süreci açısından değerlidir. Size vereceğimiz beslenme protokolünün değerli olduğunu düşünüyoruz.
- Ameliyattan evvel bacak güçlendirme antrenmanlarına başlamayız
- Egzersizlerden sonra diz etrafını soğutmak gayesiyle buz jelleri kullanın. Cildinize direkt temas ettirmeyin aksi takdirde buz yanığı oluşur.
- Diz ve etrafında ameliyat sonrası süreksiz uyuşma olabilir.
- Ameliyat yaralarınız iyileşene kadar yaranıza su teması olmamalıdır. Banyo için özel bantlar önermekteyiz.
- Dizinizde 3-4 aya kadar şişlikler olur. Bu şişlikler dizinizde ki ödemden kaynaklanır, bu vakitle inecektir.