Ön çapraz bağ, diz ekleminde femur ve tibia kemiklerini birbirine bağlayan yapılardan birisidir. Dizin olağan fonksiyon görmesi için çok değerli olan bu bağ, tibia kemiğinin olağandışı bir halde öne hakikat yer değiştirmesini engelleyen en değerli yapıdır.
Spor sırasında meydana gelen ve atletlerin 4 haftadan uzun mühlet spordan uzak kalmasına neden olan yaralanmalar içinde ön çapraz bağ yaralanmaları birinci sırada yer alır. Ön çapraz bağ yaralanmalarını iç menisküs ve iç yan bağ yaralanmaları takip eder. Amerika Birleşik Devletlerinde yılda yaklaşık 200 bin ön çapraz bağ yaralanması ortaya çıktığı saptanmıştır. Toplumun spora olan ilgisinin artması ile bu sıklığın artması beklenmektedir. Ülkemizde sağlıklı bilgiler olmamakla birlikte yılda 3 bin civarında ön çapraz bağ yaralanması ortaya çıktığı iddia edilmektedir.
Ön çapraz bağ yaralanmaları nasıl oluşur?
Ön çapraz bağ yaralanmaları, çoklukla sabit ayak üzerinde ani dönme hareketi sırasında ortaya çıkar. Sıklıkla atletin kendisinin yaptığı bir hareket sırasında olur. Daha nadiren dize gelen direkt darbeler, trafik kazaları, yüksekten düşme ve endüstriyel kazalar sonrasında ön çapraz bağ yaralanmaları ortaya çıkabilir. Bu durumda, ön çapraz bağ yaralanmalarına art çapraz bağ, yan bağlar ve menisküslerin yaralanmaları da eklenebilir. Bayan atletlerin yapısal özelliklerinden ötürü ön çapraz bağ yaralanmaları erkek atletlere nazaran daha sık görülür. Erişkinlerde yaralanmalar bağın gövdesinden kopması halindeyken, çocuklarda yaralanma bağın kemiğe yapıştığı yerden bir kesim koparması biçiminde olabilir.
Ön çapraz bağ yaralanmalarının belirtileri nelerdir?
Ön çapraz bağ yaralanması sırasında dizde ani bir kopma hissi ile birlikte şiddetli bir ağrı ortaya çıkar. Kimi atletler bağın kopma sesini duyabilirler ve sıklıkla yere düşerler. Diz ekleminin içinde süratle gelişen kanamaya bağlı olarak şişlik meydan gelir. Sportmen ekseriyetle spora devam edemez ve karşılaşmayı bırakmak zorunda kalır. Ağrı ve şişliğe bağlı olarak dizde hareket kısıtlılığı meydana gelir ve topallama ortaya çıkar. Birtakım sportmenler dizlerinin yerinden çıkıp girdiğini hissedebilirler.
Birkaç gün-hafta içinde diz eklemindeki şişlik ve ağrı azalır. Diz hareketleri kazanılır ve topallama kaybolur. Lakin bu sefer bilhassa ani dönüşlerde, ani yavaşlama hareketi sırasında ve merdiven inerken dizde boşluk ve emniyetsizlik hissi ortaya çıkar. Ön çapraz bağ kopması olan dizlerde yüzme, bisiklet üzere sporlar yapılabilir; lakin futbol, basketbol, hentbol, voleybol, kayak üzere ani sıçrama, dönüş ve hızlanmaların olduğu sporların üst seviyede yapılması mümkün değildir. Şayet atlet ön çapraz bağı olmadan bu sporlara devam etmek isterse yeni yaralanmalar ve dizdeki hasarın artması riski çok yüksektir.
Ön çapraz bağ yaralanmalarında saha kenarında ilkyardım
Dizde ani dönme hareketi sonrası şiddetli ağrı ve şişlik olan her atlette ön çapraz yırtığı akla gelmelidir. Dize çabucak buz uygulaması ve elastik bandaj sarılması, şişlik ve ağrıyı azaltacaktır. Atletin karşılaşmaya dönmesine müsaade verilmemelidir. Sportmen ilgili bacağın üzerine yük vermeden sahayı terk etmeli ve kesin teşhis konana kadar koltuk değneği kullanmalıdır.
Ön çapraz bağ yaralanmalarında nasıl teşhis konulur?
Ön çapraz bağ yırtığının tanısı, yaralanma oluş biçiminin detaylı olarak anlatılması ile başlar. Bunu dikkatli bir muayene izler. Yalnızca bu kıssa ve muayene ile ön çapraz bağ yırtığının tanısı %90’ın üzerinde bir oranda konabilir. Bazen birinci anda diz çok ağrılı olduğu için kâfi bir muayene yapılamayabilir. Bu durumda 10 gün içinde yapılacak ikinci bir muayene teşhis koydurucudur. Üst seviye profesyonel atletlerde erken periyotta teşhis konması gerekiyorsa MRG tanıya yardımcıdır.
Ciddi diz yaralanması geçiren bütün hastalarda röntgen grafileri elde olunmalı ve kemiklerde kırık olup olmadığı araştırılmalıdır. Ön çapraz bağ yaralanmalarında grafiler ekseriyetle olağandır. Manyetik rezonans görüntüleme ön çapraz bağ yırtıklarının teşhisinde %90’ın üzerinde doğruluk oranına sahiptir. Ayrıyeten eşlik eden menisküs, yan bağ ve kıkırdak yaralanmaları ve kemik ödemlerine teşhis konabilir. Lakin az de olsa MRG aldatıcı olabilir, bağ fonksiyon görmeyecek derecede yaralanmış olduğu halde MRG’de bağın devamlılığı korunmuş üzere görülebilir. Bu nedenle tedaviye karar verirken MRG tek belirleyici değildir, muayene ve kıssa bulguları da göz önüne alınmalıdır.
Ön çapraz bağ yaralanmalarında tedavi seçenekleri
Genç, spor yapan yahut etkin ömür tarzına sahip bireylerde ön çapraz bağ yaralanmalarının tedavisi cerrahidir. İleri yaşta olup yüksek aktivite düzeyinde olmayan, spor yapmayan ve günlük ömürde dizinde boşluk ve emniyetsizlik üzere yakınmaları olmayan bireylerde cerrahi tedavi yapılmayabilir.
Büyümesinin tamamlamamış çocuklarda evvelce büyüme tamamlanana kadar bekleyip daha sonra cerrahi tedavi yapılması önerilmekteydi. Lakin günümüzde, cerrahi tedavi yapılmayan çocuklarda dizde geri dönülmez menisküs ve kıkırdak yaralanmalarının oluştuğu görüldükten sonra, ibre cerrahiyi daha erken yaşlarda yapma istikametine kaymıştır.
Cerrahi olmayan tedavi seçilmişse, dizde oluşabilecek emniyetsizlik ve boşluk hissini azaltmak için kas güçlendirme programları önerilir ve dizi zorlayıcı sporlarda gözetici dizlikler kullanılabilir. Fakat şiddetli bir zorlanma olduğunda her ikisi de dizin yerinden çıkmasını engelleyemez ve dizde ek yaralanmalar ortaya çıkabilir.
Ön çapraz bağ cerrahisinin maksatları nelerdir?
Ön çapraz bağ yaralanması olan bireylerde maksat, dizdeki boşluk ve emniyetsizlik hissini ortadan kaldırmak, kişinin spor yahut zorlayıcı aktiviteler sırasında itimatla basabileceği bir diz elde etmektir. Öbür bir gaye, birinci yaralanma sırasında hasar görmemişse menisküsleri korumak ve tamir edilebilen menisküs yırtıklarını onararak ileriki yıllarda dizde oluşabilecek aşınma ve yıpranmanın önüne geçmektir. Cerrahinin diğer bir hedefi atletleri, yaralanma öncesinde bulundukları spor düzeyine geri döndürmek ve dizde yeni yaralanmalar oluşmasını engellemektir.
Ön çapraz bağ tamiri nasıl yapılır?
Eğer ön çapraz bağ, yapıştığı yerden bir kemik modülü kopartarak ayrıldı ise, kopan kemik modülü yerine tutturulur. Daha çok çocuklarda görülen bu durumda tespit vidalar yahut dikişler ile yapılabilir. Bu süreç çoğunlukla artroskopik olarak yapılır, nadir durumlarda açık cerrahi gerekli olabilir.
ÖÇB Yaralanmasında Ameliyat Ne Vakit Gerekir?
Genç, etkin hastalarda, (özellikle sporla uğraşıyorsa) ÖÇB yaralanması düşünülüyorsa ameliyat gerekir. Hastanın ameliyat sonrasındaki rehabilitasyon programına ahengi değerlidir, hasebiyle bu programa adapte olamayacak hastalarda ve ileri yaşta, aktivite seviyesi düşük hastalarda ameliyat planlaması yapılmamalıdır. Faal sporla uğraşan profesyonel atletlerde, hobi olarak sporla uğraşan ve nizamlı olarak spor yapanlarda, diz ekleminin ağır kullanımını gerektiren işlerde çalışanlarda, olağan günlük işlerde şikayeti olmayan fakat örneğin merdiven inişlerde sorun yaşayanlarda, diz içerisine sık sık kanama olanlarda ve 6 aylık konservatif tedaviye karşın dizde şikayetleri geçmeyen hastalarda ameliyat ihtiyacı vardır. Çapraz bağ yaralanması sonrasında ameliyat düşünülen hastalarda eklem içi hematom geçtikten sonra ameliyat planlaması yapılmalıdır. Ameliyata kadar geçecek müddet içerisinde hastaya kuadriseps antrenmanları başlanmalı ve eklem hareket genişliği tam sağlanmalıdır.
ÖÇB Yaralanmasında Ameliyat Formülleri Nelerdir? ÖÇB ameliyatlarında kullanılan farklı teknikler vardır. Her cerrah farklı hastalarda farklı teknikler kullanabilir. Çapraz bağın uç uca dikilmesi evvelce kullanılan bir formül olup sonuçları çok başarısız olduğu için günümüzde terk edilmiştir. Günümüzde ÖÇB’ın yine yapılandırıldığı ve eski bağın kullanılmadığı metotlar tercih edilmektedir. ÖÇB tekrar yapılandırılmasında hastanın kendisinden alınacak kemik uzantılı patellar tendon yahut hamstring tendonları kullanılabileceği üzere kadavradan alınmış misal dokular da kullanılabilir. Günümüzde ÖÇB cerrahisinde artroskopik prosedürler tercih edilmektedir. Açık cerrahide hem sonuçlar daha berbattır, hem de kozmetik olarak elde edilen imaj hasta ahengini ve memnuniyetini olumsuz tarafta tesirler. ÖÇB yerine kullanılacak doku tercihen hastanın kendisinden alınır. Bu doku dizin ön kısmından alınacak ucunda patella ve tibiadan kemik modüller içeren patellar tendon (kemik-tendon-kemik) olabileceği üzere, dizin iç kısmından alınacak hamstring tendonları da olabilir. Alınan bu dokuların açılacak tüneller içerisinde sabitlenmesi için de farklı yollar vardır. Titanyum vidalar, çelik çiviler, bedende emilebilir malzemelerden imal edilmiş vida yahut çiviler tercih edilebilir. Her biri yaklaşık iki santimlik iki kesi vasıtasıyla alınır. Tibia ve femur kemikleri içerisine greftin ucundaki kemik kesimlerin girebileceği tüneller açılır ve greft yerleştirildikten sonra titanyum, çelik yada emilebilir vida çivi yahut staple ile sabitlenir.
Ameliyatta Karşılaşılabilecek Riskler ve Komplikasyonlar Nelerdir?
– Derin Ven Trombozu: Bacaktaki derin toplardamarlarda pıhtı oluşmasıdır. Diz ile ilgili her ameliyattan sonra görülme riski vardır. Bacakta şişme ısı artışı ve ağrıya yol açar. Erken harekete başlama riski değerli ölçüde azaltır. – Enfeksiyon: Riski çok düşük olmakla birlikte değerli bir komplikasyondur. Ameliyat sırasında steriliteye üst seviyede dikkat etmek gerekir. – Eklem Sertliği: Az olmakla birlikte diz içerisindeki yapışıklıklara bağlı eklem sertliği ortaya çıkabilir. Bunu engellemek için ameliyat sonrasında erken ve ağır hareket programı değerlidir. Ameliyat yaralanmadan sonra çok kısa müddet içerisinde yapılmışsa eklem sertliği gelişme riski artar. – Greft Sıkışması: Şayet kemikte açılan tünellerin yeri uygun değilse, yeni yerleştirilen greft hareketler sırasında eklem içerisinde sıkışabilir. Sıklıkla dizin tam olarak açılması engellenir. Bu sorun nadiren fizik tedaviden yarar görmekle birlikte genelde yeni ameliyat gerektirir.
Ameliyat Sonrası Süreç Nasıldır? Hasta doktorun tercihine ve kullanılan anestezinin tipine bağlı olarak tıpkı gün içerisinde taburcu edilebilir ya da sonraki güne kadar hastanede tutulabilir. Ameliyat sonrasi dize açısı ayarlanabilir bir dizlik takılır. Hasta kendisini rahat hissettiği andan itibaren bir çift koltuk değneği ile ayağa kalkabilir ve ağrı oluşturmayacak kadar yük vererek ameliyatlığı bacağın üzerine basarak yürüyebilir. Mobilizasyonla birlikte antrenmanlarda başlanır ve hasta tarafından tertipli olarak yapılması istenir. Yaklaşık birinci haftada rehabilitasyon programına başlanır ve kullanılan greft ve fiksasyon materyaline nazaran değişebilen 3-6 aylık bir program uygulanır.
Masa başı işte çalışan hastalar ameliyat sonrası birinci haftada iş başı yapabilir fakat ayakta durmayı gerektiren işlerde 4-6 haftadan evvel çalışmaya başlama tavsiye edilmez. Şayet ağır iş yapılması gerekiyorsa işe dönüş vakti 2-4 aydan evvel olmamalıdır. Sportif aktivitelere dönüş açısından bakılacak olursa 4. ayda süratli yürüyüşe, 4-5. aylarda bisiklete, 5. ayda düz koşuya, 6-8. aylarda ise öteki sportif faaliyetlere başlama mümkündür.
ÖÇB İle İlgili Akılda Tutulması Gerekenler
– ÖÇB diz eklem stabilitesinin %90’nı sağlar. – Diz yaralanmaları ortopedik travmaların değerli bir oranını teşkil eder ve ameliyat gerektiren spor yaralanmalarının birçok dizle ilgilidir. – Atletlerde görülen diz yaralanmalarında dizdeki dört ana bağdan ÖÇB ve iç yan bağ en sık yaralananlarıdır. – ÖÇB tamiri epeyce sık yapılır ve rutin ameliyatlardandır.