Sizin hiç babanız öldü mü?
Benim bir sefer öldü kör oldum
Yıkadılar aldılar götürdüler
Babamdan ummazdım bunu, kör oldum
( Cemal Süreya )
Tüm dünyada kayıplar, sanatın her kısmına bahis olmuştur. Kayıpların en
somut hali sevdiğimiz birinin vefatıdır. Meğer ayrılmak, boşanmak, iş kaybı, ekonomik
kayıplar da yas tutmamıza neden olurlar. Bu yazıda yüklü olarak, sevdiğimiz birinin
ölümü sonrasında yaşadıklarımızdan bahsetmeyi amaçladım.
1) Ne vakit kaybetmeye başlarız? Kayıplardan kar sağlayabilir miyiz?
Doğduğumuz andan itibaren bir şeyleri kaybederek büyürüz. Kimi kayıplar,
fiziksel ve ruhsal olarak sağlıklı büyümenin, gelişmenin anahtarıdır. Bebek, sütten
kesildiğinde annesinin göğsünü bırakır; Fakat birebir vakitte sütünü bardaktan içmeye
başlayarak gelişim basamaklarında tırmanır. Bir öteki örnekse bebeğin, yürümeye
başladığında kucakta taşındığı vakitteki güvenliğini kaybetmesidir. Bu sayede bebeğin,
bakıverene olan bağımlılığı (bağlılıkla karıştırılmasın) azalır. Gelişim dönemlerini
sorunsuz geçiren çocuk özgürlük ve özerkliğe hakikat adım atar. Birçok ebeveynin
“çocuğum kendine güvenmiyor” halinde başvurusu olduğunu ya da danışmanlık aldığını
biliyoruz. İşte, üstte kısaca bahsettiğim gelişimsel kayıpları engellenmiş ya da
geciktirilmiş çocukların, kendi kendini yönetip özgün kararlar alabilmesi zorlaşmaktadır.
Ve bu durum çocuğun, artık ve gelecekte kendine itimat sorunu yaşamasının
sebeplerinden biri haline gelmektedir.
2) Neden sevdiğimiz birinin vefatına birbirimizden farklı yansılar veririz?
Bir yakınımız öldüğünde, “yas işi” dediğimiz, iç dünyamız ile dış dünya
arasında tekrar istikrar kurulmasını sağlayan süreç başlar. Tıpkı parmak izlerimiz gibi
yaslarımız da birbirinden farklıdır.
Bazılarımız yas tutup hayatına devam ederken, kimilerimizin hayatı bir noktada donup
kalır güya. Bir kişinin yas tutabilmesi aşağıdaki durumlardan etkilenir;
-kişinin duygusal olgunluğundan
-kaybedilen münasebetin özelliklerinden
-kaybın gerçekleştiği koşullardan
-kaybedilen objeye bağımlılık (bağlılık değil) derecesinden
-acı verici hislere katlanabilme yeteneğinden
-kayıp sonrası hissedilen acının dışa vurulmasına getirilen kısıtlamadan
3) Kayıp sonrası neler yaşanır?
Kayıplar hakkında bilinmesi gereken birkaç değerli nokta vardır. Birincisi her kaybın
bizi kaçınılmaz bir formda “keder” içine sürüklemesidir. İkincisi ise her kaybın,
kapattığımızı, unuttuğumuzu ya da önemsemediğimizi sandığımız eski kayıpları
canlandırmasıdır. Üçüncüsü ve yarar olarak nitelendirilen kısmı, yası tam olarak
tutulabildiğinde, büyüme ve yenilenme için düzgün birer araç olabilmesidir.
4) “O’nu kaybettiğimde, mevtini kabul edene kadar birçok his ve düşünceyi
birlikte yaşadım. Karmakarışık hissediyordum. Bu neden olur?
Kayıplarımızdan sonra, şartlar uygunsa “yas tutma” devrine geçeriz.
Bazen şartlar yas tutmaya uygun olmayabilir. Savaş vakitleri üzere. Savaş
zamanlarında öncelik, hayatta kalmak ve geride kalanları hayatta tutmaktır. Kaybın
gerçekleştiği ortamdan uzakta olduğumuzda ise aşağıda bahsi geçecek olan inkâr evresi
uzayabilir.
Yas tutmanın iki evresi vardır. Birincisi “Kriz Devrindeki Keder” ve ikincisi ise
“Yas İşi”dir.
Kriz periyodundaki sıkıntıda, vefatı kabul etmeye karşı direniriz.
Yüzleşmekten kaçınmak ismine her türlü çabayı sarf ederiz. Zira kayıp birinci anda, bizim
her şeyi denetim edebileceğimiz ve her şeyin nasıl bir yol izleyeceğini önceden
anlayabileceğimiz inancını sarsar. Halbuki “yoksunluğa” ve “terk edilmeye” uyum
sağlamamız gerekmektedir. Sürece hâkim olan ise kaybettiğimizin geri gelmesine olan
yoğun isteğimizdir. Sıklıkla kendimizi “bu makus bir hayal, uyanacağım ve her şey bitecek”
şeklinde kanılar içinde buluruz. Kriz devrindeki üzüntü ekseriyetle karmakarışık
şekilde ortaya çıkan beş alt evreden oluşur. “İnkâr” olarak da isimlendirdiğimiz yukarıda
bahsedilen birinci evre, kayıp karşısında yaşadığımız şoku emer. Acı gerçeği yavaş yavaş
kabul edebilmemiz için gerekli yeri hazırlar. Bazen kendimizi, ölen yakınımızın sesini
duyarken, odada onun varlığını hissederken, kapıdan her an giriverecekmiş gibi
beklerken buluruz. Bu evreye “bölme” ismi verilir. Bir tarafımız vefatı inkar ederken bir
tarafımız ise kaybın farkındadır. Bir yandan da kayıptan evvelki son günleri, son anları geri
getirmeye çalışırız. “Pazarlık etme” diye isimlendirdiğimiz bu devirde “şunu yaparsam
bu berbat hayalden uyanırım, keşke istediği şeyi alsaydım, o makus kelamları söylemeseydim,
hasta olduğunda daha fazla ilgilenseydim, konuşurken daha dikkatli dinleseydim…” gibi
düşüncelere boğuluruz. Kayıp duygusu içimize işledikçe “iç sıkıntısı” duyarız. Bu evrede
artık reddedilme ve güçsüzlük hislerimiz harekete geçmiştir. Zira birisi istemeden de
hayatımızdan çıksa geride kalan olmak “öfke” duymamıza sebep olur. Öfke evresi,
gerçekleri kabul etmeye başladığımızı gösteren sağlıklı bir süreçtir. Unutulmamalıdır ki
bu evreler çoğunlukla iç içedir. Kriz devrindeki üzüntü sonlanırken, inkâr ve bölme
evrelerinin ise yavaş yavaş azaldığı görülür.
Kaybettiğimiz kişinin duygusal varlığı ile yeni ve daha uygun bir ilişki
düzenlemeye “yas işi” deriz. Epeyce yorucu bir süreçtir. Bağın bizim için ne anlama
geldiğini, neyi yitirdiğimizi anlamlandırabilmek için, geçmişi daima tekrar tekrar hatırlarız.
Hayal kırıklıkları, çözümlenememiş gerginlikler, bıraktığı yaralar… Istırap ve öfke
hissetmemize sebep olurlar.
Ek olarak her kaybın yan kayıpları da vardır. Ekonomik kayıplar, konum
kaybı ve rahat ömrün kaybı üzere.
4) “O, öldüğünden beri gülmek bana acı veriyor. Hayatıma Onsuz devam edebilecek
miyim? Bilmiyorum. Bu haksızlık değil mi? Onun sevdiği şeyleri yapamıyorum,
neden hatalı hissediyorum?”
Yas tutmanın epey yorucu bir süreç olduğundan bahsetmiştik. O denli ki
elden ayaktan kesilir, yemez içmez oluruz ya da çok yerken buluruz kendimizi.
Uykularımız kaçar. Daha birçok fizikî belirti baş gösterir. Hissettiğimiz sıkıntı duygusu bir
çeşit rahatlama da sağlar. Zira hala ölen kişi ile aramızdaki en besbelli irtibattır. Bir
taraftan da gündelik hayat, yapılacaklar listesi ile karşımıza dikilmiştir. Gidilecek bir iş,
bakılacak çocuklar, ilgilenilecek bir eş ve kacı. Bu durumda üzüntünün giderek azalması
karşısında ölen bireye ihanet ediyormuş üzere hissederiz.
“O orada, mezarda bir başına yatarken ben nasıl bu türlü şeyler düşünebilirim”
“Dondurmayı çok severdi, o öldüğünden beri yiyemiyorum”
“O öldü, gitti. Yapılması gereken bir sürü işle nasıl uğraşabiliyorum? Düşteyim güya. Bir
filmin içinde üzereyim. Her bir iş halledildikçe acım da artıyor güya…”
Bunlar ve gibisi telaffuzlar içinde buluruz kendimizi.
5) “Aslında uygunum. Hayatım yoluna girdi sayılır fakat neden her yıl onun öldüğü
tarihte ya da kıymetli anlarımızı yaşadığım vakitlerde acı çekiyorum?”
Unutmayın ki bizler, bizim için değerli ve kıymetli olan hiçbir şeyi ya da hiç
kimseyi büsbütün bırakmayız. Bu da, yasımızı tam manasıyla tuttuğumuzda bile, bazı
anlarda üzüntü hissini tekrar hissetmemize neden olur. Vefat tarihleri, değerli günler,
mevsimler, birtakım aylar, saatler…gibi.
6) Bir kayıp akabinde ne vakit bir uzmana başvurmalıyız?
Kayıplar, hepimiz için kaçınılmazdır. O kadar büyük bir acı duyarız ki; ağır sıkıntı duygusu, bir
süre yemeden içmeden kesilme, birçok şeyin manasını yitirdiği niyetleri, uyku değişikliği ve
gittikçe artan bir hasret duygusu ile yas sürecine gireriz. Bir ile iki yıl ortasında yasımızı
tamamlayarak yaşamaya devam ederiz. Bazen yas işi gerektiği üzere gitmez ve yardım almamız
gereken durumlar ortaya çıkabilir. Bu durumlar;
-hissettiğimiz sıkıntı ve başka hislerin 2(iki) yıldan daha uzun sürmesi,
-işimizi, toplumsal bağlarımızı, akademik çalışmalarımızı yürütemeyecek seviyede kötü
hissedilmesi,
-yaşanılan ağır suçluluk hissi nedeniyle ölmek istenmesi, intihar planlarının yapılması,
intihar teşebbüsünde bulunulması
-değersizlik, yetersizlik fikirleri ve öteki depresif belirtilerin varlığıdır.
