Kaygı (Anksiyete) nedir?
Öncelikle, dert bir histir, sevinç, öfke, ıstırap üzere. Dert; düşünce, iç daralması, bunaltı, boğuntu gibi
tabirlerle de isimlendirilir. Klasik tarifiyle; hayatı, sıhhati ya da “iyi olma” halini tehdit eden ya da tehdit
formunda algılanan bir duruma karşı orantısız derecede ortaya çıkan ve rahatsız edici nitelikte olan bir
tasa halidir. Bu kaygı haline “kötü bir şey olacakmış beklentisi” eşlik eder.
Kaygının belirli bir seviyesi bilhassa birtakım durumlar için gereklidir. Örneğin, gelecek tasası taşımayan birinin
çalışıp meslek sahibi olması zordur, sınıfını geçme derdi olmayan bir öğrencinin bir imtihana gerektiği
derecede çalışması beklenemez, ya da kendisine otomobil çarpmasından kaygılanmayan ve bu nedenle
karşıdan karşıya geçerken trafiğe dikkat etmeyen birine araç çarpma ihtimali çok düşük değildir. Buna
rağmen, şayet tasa,içinde bulunulan durumla uygunsuz ya da orantısız ise bu durumda faydalı değil zararlı
olmaya başlar.
“Savaş ya da kaç” reaksiyonu:
Bir tehditle, tehlikeyle karşılaşıldığında tüm canlıların ortak reaksiyonu kendini bir aksiyon için hazırlamaktır: Bu
tehlikeyle yüzleşme ya da tehlikeden kaçma. Bu, “savaş ya da kaç” yansısı olarak isimlendirilir. Bu reaksiyon,
nefes alma sıklığını, kalp atış sayısını ve kaslardaki gerginlik seviyesini arttırma üzere fizikî reaksiyonları
harekete geçiren ve canlı için aslında gözetici bir yansıdır.
Bu yansıyı tabiattaki ya da evimizdeki hayvanlarda da rahatça gözlemleyebiliriz. Bu açıdan bu tepki
evrimsel ehemmiyeti olan ve “yaşamda kalma” ile bağlantılı bir tepkidir.Bu nedenle, ister fizikî, ister
ruhsal, isterse hayali olsun, rastgele bir tehlike beklentisinde harekete geçer. Gerçek manada bir
tehlikeyle ansızın karşılaşıldığında ve süratli ve tesirli bir aksiyon gerekli olduğunda (örneğin yolda yürürken
birinin saldırısına uğramak) “savaş ya da kaç” yansısı yerinde ve faydalıdır.
Bununla birlikte bu reaksiyonun yersiz ya da orantısız bir formda harekete geçirilebildiği vakitlerde vardır.
Yaşadığımız dünyada, tabiatları gereği uzun periyotlu olan bir sürü tehlike ya da sorun vardır (örneğin, iş
garantisinin yokluğu sebebiyle ortaya çıkan mali gerilim gibi). Bu çeşit durumlarda sorunun ani bir eylemle
süratli bir tahlili, tehlikeden kaçılması ve ya bertaraf edilmesi mümkün değildir. Bu yüzden bu tip
durumlarda sorunla baş etmek için “savaş ya da kaç” yansısını kullanmak uygun değildir. Bu
durumlarda bu reaksiyon sırf faydasız olmakla kalmaz, tersine vücut ve ruhsal yapı üzerinde ziyan verici
bir tansiyona neden olabilir.
Ayrıca bu reaksiyon, ortada gerçekbir tehlike olmadan, yalnızca “bir tehlikenin var olduğu algısıyla bile ortaya
çıkabilir. Olağan ki bu fonksiyonel değildir ve olumsuz sonuçlara neden olur. Öte yandan bu reaksiyonun fiziksel
belirtilerine (nefes alma sıklığının, kalp atış sayısının ve kas gerginliğinin artması) gerilimin ruhsal belirtisi
de eşlik eder. İşte, gerçekte var olmayan ya da var olmasına karşın aslında kişinin algıladığı önemde
olmayan bir tehlikeye karşı gösterilen orantısız ruhsal belirti “kaygı” dır.
Kaygı, şayet nadiren ve/veya hafif derece yaşanıyorsa kişi için pek sorun yaratmayabilir. Bununla birlikte
sık olarak (yaygın anksiyete bozukluğunda olduğu gibi) ya da çok sık olmasa bile çok şiddetli derecede
yaşanıyorsa (panik atakta olduğu gibi) kişinin hayat kalitesini değerli derecede etkileyecektir.
Çökkünlük (Depresyon) nedir?
Kişinin kendini mutsuz, kederli hissettiği ve aslında olağan bir ruh halidir. Ekseriyetle beraberinde
karamsar, karamsar fikirler ve halsizlik üzere bedensel belirtiler de bulunur. Bu duygusal durum kişinin
başından geçen üzücü, dert verici bir olaydan sonra oluşabileceğigibi bu türlü bir olay olmaksızın da
ortaya çıkabilir.
Depresyon, çabucak herkesin ömründe en azından birkaç sefer yaşayacağı bir durumdur. Buna karşın
şayet gereğince şiddetli olursa ve uzun sürerse olağan bir ruh hali olmaktan çıkarak bir “hastalık” niteliği
kazanır.
Obsesyon (Takıntı) nedir?
Kişinin zihnine istemediği halde giren ve çabalamasına rağmen zihninden uzaklaştıramadığı
fikirlerdir. Kirlenme, mikrop kapma, bir hareketi yapıp yapmadığından emin olamama üzere. Bu
düşüncelerkaygı duygusu oluşturur ve ekseriyetle kişiyi bir davranış (kompülsiyon) yapmaya zorlarlar.
Obsesif niyetler lakin bu davranış (el yıkama, ocağı denetim etme gibi) yapılırsa zihinden uzaklaşırlar
ve dert lakin o vakit ortadan kalkar.
Nadiren oldukları ve kişinin ömrünü etkilemedikleri takdirde pek kıymetli değildirler, lakin bireyin zihnini
uzun mühletler meşgul ederlerse ruhsal ömrü olumsuz etkilerler ve bu durumda tedavi edilmeleri gerekir.
Fobi nedir?
Fobi, gerçekte tehlike içermeyen ya da çok az bir risk içeren muhakkak bir durum, obje ya da aktiviteden
orantısız derecede dehşet duyma, kaygılanma halinde tanımlanabilir. Hepimiz bir şeylerden belirli
derecede korkarız. Örneğin, yükseklik, kapalı alan (asansör, tünel vd), kalabalık içinde kalma, bazı
hayvanlar (köpek, kedi, örümcek vd), karanlık, iğne yaptırma, kan görme üzere. Dehşet duyulan bu durum,
obje ya da aktiviteler çok çeşitlidir, yüzlerce fobi tanımlanmıştır.
Eğer korkulan obje ya da durumlara karşı ortaya çıkan dehşet ve tasanın derecesi çok şiddetli değil
ise, bunlar bireyin günlük ömründe çok karşılaştığı şeyler değillerse tedavi gerekmeyebilir. Ancak
bunların aksisi durumlar kelam hususuysa bu fobik durumlarınbaşlıcapsikoterapi yoluyla tedavi edilmeleri
gerekir.
Sanrı (Hezeyan) nedir?
Sanrı, başka insanların inanıp inanmadığına bakılmaksızın sürdürülen, karşıtının gerçek olduğuna dair açık
ve tartışmasız ispatlar olmasına rağmen değiştirilemeyen yanlış inançlardır. Büyüklük (“ben aslında bu
ülkenin kapalı lideriyim” ), dinî (“tanrı tarafından seçilmiş özel biriyim”), kötülük görme (“takip ediliyorum,
gerimden iş çevriliyor, öldürülmek isteniyorum”), ima çıkarma (“yüzlerinden anlıyorum, benimle dalga
geçiyorlar”), kıskançlık (“eşim beni aldatıyor”) üzere farklı temalarda olabilen çeşitleri vardır. Genel ismi
“psikotikbozukluk” olan bir küme ruhsal hastalıkta (şizofreni, paranoid bozukluk, psikotik özellikli
duygudurum bozukluğu gibi) görülürler .
Panik atak nedir? Nasıl ortaya çıkar ve ilerler?
Panik atak, beklenmedik bir anda ortaya çıkan, ağır korku, bedensel belirtiler (çarpıntı, nefes
darlığı/açlığı, göğüs ağrısı, terleme, titreme, baş dönmesi, fenalaşma/baygınlık hissi, ellerde uyuşma,
üşüme/ateş basması, karında burulma hissi) ve bu belirtiler sonrasında gelişen zihinsel belirtiler (“kalp
krizi geçireceğim/geçiriyorum”, kalbim duracak”, “nefes alamayacağım”, “düşüp bayılacağım”, “aklımı
kaçıracağım/delireceğim”, “kontrolümü kaybedeceğim” gibi) ile seyreden ataklardır.
Panik atak, bu bedensel belirtilerden bir ya da birkaçının hissedilmesiyle birdenbire başlar ve 5-10 dakika
içinde en şiddetli düzeyine ulaşır. Atağın şiddetinin artmasına yol açan asıl faktör, birinci ortaya çıkan
belirtinin (örneğin, çarpıntı) makûs bir olayın (kalp krizi, kalbin durması, düşüp bayılma) habercisi olarak
yanlış yorumlanmasıdır. Bu yorum “doğal olarak” bir telaş doğurur, bu korkunun hem kendisi oldukça
dert vericidir hem de diğer bedensel belirtilerin ortaya çıkmasına neden olur. Örneğin, çarpıntı
nedeniyle dert hissetmeye başlayan bir bireyde “savaş ya da kaç” reaksiyonu ortaya çıkar. Kalp atımı daha
da hızlanır, nefes alıp verme sayısı artar (hiperventilasyon), bu da kanda kimi kimyasal değişikliklere (ph
değişikliği, alkoloz) yaratarak el ve ayaklarda uyuşmaya neden olur, böylelikle tabloya yeni bir bedensel
belirti eklenir, ve bu da yeni bir yanlış yorumlama ve yeni bir telaş artışıyla sonuçlanır.
Bu halde bir atak geçiren kişi çoklukla evvel bir kardiyoloğa, nöroloğa ya da dahiliyeuzmanına sarfiyat.
Birey, bu doktorlarca yapılan değerlendirmelerde bedensel olarak sağlıklı bulunmuş ise psikiyatriste
yönlendirilir. Lakin psikiyatri uzmanına başvurma çoklukla tekrarlayan bir çok atağın ve acil servis
müracaatının sonrasında olur. Ne yazık ki sürecin bu halde uzaması ruhsal sorunun yerleşmesine ve
tedavisinin güçleşmesine neden olur. Bu nedenle atak geçiren ve fizikî bir sorun tespit edilmeyen
bireylerin psikiyatrik yardım almaya vakit kaybetmeden başlamaları değerlidir.
Panik atak, tek başına bir hastalık değildir. Birey hayatı boyunca yalnızca bir panik atak geçirmişse bu
rastgele bir psikiyatrik hastalığa sahip olduğu manasına gelmez. Bununla birlikte atakların sayısı artarsa
teşhis koymak ve tedaviye (ilaç ve/veya psikoterapi) başlamak gerekir.
Diğer taraftan panik atak bir çok psikiyatrik hastalığın seyrinde yaşanabilir, örneğin, depresif bozukluk,
toplumsal fobi, özgül fobi, obsesifkompulsif bozukluk, sıhhat anksiyetesi, imtihan fobisi üzere. Bu durumlarda
panik atak dert duyulan durum ya da objeyle karşılaşıldığında ortaya çıkar. Örneğin, toplumsal fobisi
olan bir kişi sunum yapmak üzere kürsüye çıktığında, köpek fobisi olan bir kişi yolda apansız bir köpekle
burun buruna geldiğinde, imtihan fobisi olan bir öğrenci imtihan başladığında panik atak geçirebilir. Bu türlü bir
ruhsal hastalık ve ya tetikleyici bir durum olmaksızın ortaya çıkan ve tekrarlayan panik ataklar söz
hususuysa bu duruma “panik bozukluk” denir.
Ruhsal belirtiler ne vakit ruhsal bozukluk ismini alır?
Tanısal psikiyatri açısından ruhsal belirtilerin bozukluk özelliği kazanması temel olarak aşağıdakilere
bağlıdır
– Belirtilerin sayısı ve süresi
– Belirtilerin bireyin ömür kalitesini ve fonksiyonelliğini (mesleki, toplumsal, aile ve akademik alanlarda) bozup
bozmadığı
Belirtilerin sayısının kâfi olması ve belirtilerinin aşikâr bir müddettir var olması gerekir. Bunların ne kadar
olması gerektiği her ruhsal bozukluk için farklıdır. Örneğin bir bireydeki çökkünlük haline depresif
bozukluk tanısı konulması için muhtemel 9 depresyon belirtisinden 5’inin olması ve bunların en az 2 haftadır
var olması gereklidir.
Ruhsal bozukluk tanısı için, belirtilerin bireyin ömür kalitesini bozması, mesleksel (ya da akademik)
randımanını düşürmesi, aile ömrüyle ilgili sorumluluklarını yerine getirmesini zorlaştırması ve ya sosyal
hayatını kısıtlaması gerekir.
Ruhsal bozuklukların nedenleri nelerdir?
Ruhsal bozukluklar bir çok etkene bağlıdır. Şimdi tek bir nedene bağlı olan bir ruhsal bir bozukluk
tanımlanmamıştır. Genel fikir, bir ekip yatkınlaştırıcı faktörlerin yarattığı taban üzerine eklenen yeni
gerilim etkenlerin ruhsal bozuklukları oluşturduğudur. Hem yatkınlaştırıcı faktörler hem de eklenen stres
etkenleri biyolojik, ruhsal ya da toplumsal özellikte olabilir. Bunlardan kimileri şunlardır:
– Genetik özellikler: Ruhsal bozuklukların bir birçok ailesel geçişe sahiptir. Kalıtım oranı ve geçiş riski
bozukluklar ortasında değişkenlik gösterir.
– Doğum öncesinde ve doğum sırasında yaşanan aksilikler: Annenin gebelikte yaşadığı fizikî ya
da ruhsal hastalıklar, gebelikte ilaç kullanımı, erken doğum, doğum travmaları
– Çocukluk çağı ruhsal travmaları: Ebeveyn kaybı, ihmal, ruhsal ve/veya fizikî şiddet, cinsel taciz
yaşama
– Erişkin devir ömür olayları: Boşanma, eş kaybı, iflas etme, önemli fizikî hastalık tanısı alma
– Travmatik olay maruziyeti: trafik kazası, önemli fizikî şiddet, cinsel taciz, tecavüz, azap, doğal afet
üzere olaylara maruz kalma
– Fizikî (organik) hastalıklar: Beyin tümörü, tiroid hastalıkları, baş travması vd.
– Fizikî hastalıklar için kullanılan kimi ilaçlar: Antihipertansifler, kortikosteroidler vd.
– Unsur kullanımı: Esrar, halüsinojenler, kokain vd.
– Kişilik özellikleri: Depresif kişilikler depresif bozukluk tanısı almaya, obsesifkişilikler obsesif kompulsif
bozukluk tanısı almaya, utangaç kişilikler toplumsal fobi tanısı almaya daha yatkındırlar.
Psikiyatrik ilaçlar ne işe fayda?
Ruhsal bozukluklara neden olan faktörler insan beyninin ve hudut sisteminin çalışmasıyla ilgili bazı
biyolojik kusurlara yol açarlar. Bu kusurlar nörotransmitter (dopamin, serotonin, norepinefrin vd.) denilen
kimyasal casusların verimsiz fonksiyon görmesiyle sonuçlanır. Bu da çeşitli yollar ile ruhsal belirtilere neden
olur. İlaçlar kimyasal hususlardır. Bu nedenle alındıklarında beyinde kimi kimyasal değişikliklere yol
açarlar. Bu nörokimyasal değişiklikler verimsiz çalışan nörotransmitterlerin daha fonksiyonel olmasını sağlar.
Psikiyatrik ilaçların bir birçoklarının tesir gösterme biçimleri üzere başka kimi ilaçlardan (ağrı kesiciler,
antibiyotikler gibi) farklıdır. Alınmaya başladıktan bir mühlet sonra belirtiler üzerinde tesir göstermelerine
rağmen bu tesirlerin kalıcı olması için uzun mühlet kullanılmaları gerekir. Zira fakat o takdirde gen
seviyesinde tesir gösterebilirler. Ruhsal belirtilerin kalıcı güzelleşmesi için gen seviyesinde tesir ve iyileşme
gereklidir. Bu müddet hastalıktan hastalığa değişir. Örneğin depresif bozuklukta kullanılan antidepresan
ilaçların tesirlerinin kalıcılığı için en az 8-9 ay kullanılmaları gerekir. İlaçlar daha kısa kullanıp
bırakıldığında hastalığın kısa vakit içinde tekrarlama riski yüksektir.
Öte yandan tesirleri alınır alınmaz başlayan ve kısa mühlet kullanımın kâfi olduğu psikiyatrik ilaçlar da
vardır. Örneğin anksiyete giderici ilaçlar bunlardandır. Lakin bu
ilaçlar ruhsal bir bozukluğun tedavisinden çok daha çok kimi belirtilerin (kaygı, ajitasyon, uykusuzluk
gibi) azaltılması için yardımcı ilaç olarak kullanılırlar.
Psikiyatrik ilaçların yan tesirleri çok şiddetli midir? Yan tesirler kalıcı mıdır?
Psikiyatrik ilaçlar kimi yan tesirlere sahiptir ve bu yan tesirler ilaçlar ortasında hayli farklılık gösterir.
Buna rağmen, genel kanının bilakis, bu yan tesirlerin çok kıymetli bir kısmı günlük hayatı çok etkilemeyen
derecede olan, birçok vakit süreksiz ve ilaç bırakılınca ortadan kalkan yan tesirlerdir. Bilhassa antidepresan
ilaçlar yan tesir konusunda hayli pak ilaçlardır, önemli bir yan tesir göstermeleri, rastgele bir organ
üzerinde hasara neden olmaları çok azdır.
Şizofreni ve gibisi bozuklukların tedavisinde kullanılan antipsikotik ilaçlar kan şekeri yükselmesi, kan
yağlarının yükselmesi üzere ciddiye alınması gereken metabolik yan tesirlere neden olabilirler. Bu yüzden
bu ilaçların kullanımında kan kıymetlerinin takibi gereklidir. Birtakım antipsikotik ilaçlar da hareket
bozukluklarına (titreme, bacaklarda huzursuzluk, kaslarda katılık, kasılma) neden olabilir. Fakat bunların
bir birçok kalıcı olmayan ve ortadan kaldırılabilir yan tesirlerdir.
İlaç kullanmayı gerektirir bir ruhsal bozukluk var olduğunda yan tesirler nedeniyle ilaç tedavisi almaktan
kaçınmak, o ruhsal bozukluğun o an ve gelecekte yaratabileceği aksilikler düşünüldüğünde mantıklı
bir tercih olmayacaktır.
Psikiyatrik ilaçlar bağımlılık yapar mı?
Psikiyatrik ilaçların çok küçük bir kısmı bağımlılık yapma potansiyeline sahiptir.
Öte yandan, bağımlılık potansiyeline sahip olduğu halde, psikiyatristin denetiminde ve onun reçete ettiği
dozda ve müddette kullanılan psikiyatrik ilaçların bağımlılık yaptığına çok ender rastlanmaktadır. İlaç
bağımlılığı konusunda tahminen de çok dikkatli olunması gereken tek grupdiğer hususlara (alkol, esrar,
kokain, eroin, halüsinojenler vb.) bağımlılık hikayesi olan bireylerdir.