Paranoya (=yandan düşünme) yahut sanrılı/hezeyanlı bozukluk; süreğen, mantıklı ve nizamlı sanrılarla muhakkak bir ruh hastalığıdır. Öbür taraftan sanrılar çok değişik ruhsal ve organik ruhsal bozukluklarda görülebilir: psikotik bozukluk, şizofreninin paranoid çeşidi, psikotik depresyon, bipolar bozukluk, bunama, deliryum, beyin damar hastalıkları, beyin tümörü, beyin enfeksiyonu (frengi gibi), kronik alkol ve amfetamin alışkanlıkları.
Paranoyada sanrılar dışında bariz bir bozukluk yok üzeredir. Bu nedenle kıskançlık paranoyası olan hastalarda yalnızca eş etkilenir, eşinin dışındaki bireyler, hastanın sağlıklı bir birey olduğuna inanırlar. “Oğlumun bir sorunu yok, işinde gücünde, herkes ona bayılır, efendi çocuktur, elbette eşini kıskanacak, kıskanmasa garip olur, gelin hanım abartıyor, o da ayağını denk alıversin”. Bu bakış açısı olduğu surece hastalıkla gayret etmek imkânsızlaşır, “kol kırılır yen içinde kalır”. Bu durum sonu hüsran ve acı ile bitene kadar sümen altı edilir. Nahoş olaylar (öldürme, intihar etme gibi) sonrasında da “ne yapalım takdir-i İlahi, namus davası, aldatılmak kabul edilemez, sadakat önemli” denilir ve bir hastalık tedavi edilmediği için bedel ödenir. Gazetede 3. sayfa haberi olarak tarihe not düşülür.
Kıskanmak insanın fıtratında vardır. Birbirini hiç kıskanmayan eşlerin evliliklerinde de öteki önemli meseleler ortaya çıkabilir (Kaliforniya sendromunda olduğu üzere; evli çiftlerde her eşin evlilik dışı bir partneri olması, eşlerin birbirine karışmaması, dilediği üzere yaşaması kelam konusudur). Toplumsal ve ahlaki bedeller, inançlar sağlıklı düzeyde kıskanmayı teşvik ederler, eşini hiç kıskanmayan bireye olumsuz bakarlar.
Her şeyin fazlası (ifrata kaçması) ziyanlı olduğu için kıskançlığın çok düzeylere çıkması ve gerçeklikten uzaklaşması da ziyanlıdır ve hastalık seviyesinde olduğu (hezeyan; gerçekliğin test edilmesinin bozulduğu, değiştirilemeyen fikir yapısı) kabul edilir.
Hastanın konuşması, davranışları ekseriyetle paranoid kişilik yapısının özelliklerine uyar; savunmacı olma, aralıklı olma, güvensizlik ve zıdlaşma ön plandadır. Hastanın tüm ömrü sanrılarına nazaran ayarlanır; “eşimi saat başı arayıp denetim ediyorum, geçen gün iş yerine gidip odasını bastım, banka ekstrelerini ve iç çamaşırlarını inceliyorum, neredeyse bir dedektif üzere yaşıyorum”.
