Kaygı ve endişe, hepimizin günlük hayatta karşılaştığı doğal hisler. Beynimizin, nahoş sonuçlar doğurabilecek durumları evvelce belirlemesi ve bu durumlara karşı bir savunma sistemi oluşturması sayesinde evrim ağacında hala yerimizi koruyor ve soyumuzu devam ettirebiliyoruz. Atalarımızda korku ve endişe hisleri olmasaydı, birçoklarının hayatı savanada bir aslanın öğlen yemeği olarak sonlanabilirdi. Her gün, çeşitli dertlerimizin oluşturduğu motor gücüyle güvenliğimizi sağlıyor ve yaptığımız işlere daha itina gösteriyoruz. Yönetebildiğimiz, yönlendirebildiğimiz ve dozunu denetim edebildiğimiz surece korku ve dehşet hislerinin düşmanımız değil, tersine dostumuz olduğunu söyleyebiliriz.
Doğal ki bizler, yetişkin bireyler olarak muhakeme yeteneğine sahibiz; mantık ve akıl yürütme yetilerimiz ile korkularımızın üstesinden gelebiliyoruz birden fazla vakit. Başımızda sebep-sonuç alakası oluşturabiliyor, deneyimlerimizi ve istatistikleri yorumlayıp olasılıkları hesaplayabiliyor ve telaşlarımızı dizginleyebiliyoruz. Çocuklar içinse tasayla baş etmek biraz daha zorlayıcı… Deneyimlerinden sonuç çıkaracak kadar ömür deneyimleri yok, muhakeme yetenekleri hudutlu ve akıl yürütme yetileri şimdi yerleşmemiş. Sebep-sonuç bağı oluşturmada, büyük resmi görmede bizim kadar meleke sahibi değiller ve bu yüzden de korku duygusu hayatlarını bize göre çok daha çabuk tesiri altına alabiliyor.
Erken ebeveynlik periyotlarından itibaren anne-babalar uzun yıllar boyunca çocuklarının telaş ve endişelerine şahit oluyorlar. Bebeklerde yabancı telaşı, bir yabancıyla yüz yüze geldiklerinde ebeveynin boynuna sıkı sıkıya sarılarak kendini gösterirken, 10-18 aylık olduklarında ebeveynden başka kalma derdi ortaya çıkar. 4-6 yaşlık periyotta oluşan tasalar ise çoklukla hayalet, canavar üzere gerçeklik dışı şeyler üzerinedir. 7 yaşından sonraki dert ve korkularsa artık gerçeklik temelinde şekillenir ve yaralanma korkusu, doğal afet korkusu üzere hislerle kendini gösterir.
Çocuklar büyüdükçe bir telaşın yerini öteki bir tasa alır; tasa hissinin temeli birebir kalsa da münasebetleri yaşa ve şartlara nazaran değişiklik gösterir.
Telaşlı çocuğa yaklaşırken, endişelerini güçlendirmeden hislerine hürmet duymanız gerektiğinin şuurunda olmak gerek. Çünkü başta da söylediğimiz üzere, bunlar bizim için olduğu kadar, çocuklar için de doğal hisler; sebepleri bize mantıklı gelse de gelmese de…
Pekala dertli çocuğa nasıl yardımcı olmalı, nasıl yaklaşmalı ve onunla nasıl bağlantı kurmalı? Anne babalar, tasa içerisindeki çocuklarını nasıl rahatlatabilir, onlara nasıl takviye olabilirler? Yapılması gerekenlerin yanı sıra korkulu çocuğa yapılmaması, söylenmemesi gereken şeyler neler?
Kaygılı çocuğa el uzatmak: Yapılacak ve yapılmayacak şeyler
New York Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Bölümü’nde vazife yapan Dr. Clark Goldstein, yaptığı araştırma ve incelemeler sonucunda ebeveynlere, telaşlı çocuğa yardımcı olmalarında yol gösterici bir çalışma sunmuş. Anne babalığın okulu olmasa da, bu çalışmayla ebeveynlerin “Ya çocuğuma yanlış halde yaklaşırsam, yanlış bir şey söylersem ?” dertlerine tahlil bulmaları mümkün.
1. Maksadınız dert hissini ortadan kaldırmak değil; çocuğunuza bu duyguyu yönetmesinde yardımcı olmak.
Elbette hiçbir anne baba çocuğunu mutsuz görmek istemez ancak gerilim yaratan ögeleri ortadan kaldırmaya çalışmak telaşlı çocuğa yapılabilecek en gerçek şey değil. Hakikat olan, çocuğa telaşlarıyla başa çıkmayı öğreterek olabilecek en âlâ halde fonksiyon göstermelerini sağlamaktır. Bu halde aslında telaş vakit içerisinde azalacak ve hatta ortadan kalkacaktır.
2. Sadece çocuğunuzu kaygılandırdığı gerekçesiyle olayları görmezden gelmeyin.
Dert yaratan ögeleri çocuğun dünyasından uzak tutmaya çalışmak, görmesine ve yaşamasına mahzur olmak onun kısa müddetliğine kendini âlâ hissetmesini sağlasa da, uzun vadede tasayı besleyecek ve tasa seviyesini arttıracaktır. Örneğin bir çocuk rahatsız edici bir bir durumda kaygılanır ve ağlamaya başlar -manipüle etmek için değil, o denli hissettiği için. Ebeveynler ne yapar? Ya telaşlı çocuğu ya da dert tetikleyici ögesi ortamdan uzaklaştırır. Ama bu yaklaşım çocuk açısından eğitici ve öğretici olmayacak ve daima tekrarlayacaktır.
3. Müspet -fakat gerçekçi- beklentilerinizi söz edin.
Telaşlı çocuğa gerçekçi olmayan kelamlar veremezsiniz; imtihanının makus geçmeyeceğini, paten kaymayı öğrenirken çok eğleneceğini yahut sınıfın önünde bir konuşma yaptığında hiçbir arkadaşının ona gülmeyeceğinin kelamını veremezsiniz. Ama her mümkün sonuçlar ne olursa olsun, hepsiyle başa çıkabileceğinin ve istenmeyen sonuçların üstesinden gelebileceğinin inancını verebilirsiniz. Korkulu çocuğa kaygılarıyla yüzleşmeyi öğretirseniz, derdi da vakitle azalacaktır. Gerçekçi yaklaşımlar, neyle ne ölçüde baş edebileceği konusunda çocuğa fikir verecektir.
4. Hislerine hürmet gösterin ama onları körüklemeyin.
Bir derdin haklılığı, ondan kaçınma konusunda muahedeyi getirmez beraberinde. Örneğin, şayet çocuğun aşı vakti gelmişse ve doktora gitmesi gerekiyorsa onun endişelerini küçümsemeyin elbette ancak o endişeleri büyütmelerine de fırsat tanımayın. Empatiyle onu dinleyin, gerçekte neden kaygılandığını fark etmesine yardımcı olun ve durumla yüzleşme konusunda cesaretlendirin. Vereceğiniz bildiri şu: Korktuğunu biliyorum, bu olağan bir durum. Yanındayım ve bir arada bunun üstesinden gelebiliriz.”
5. Yönlendirici sorular sormayın.
Çocuğun hislerini söz etmesini teşvik ederken, yönlendirici sorulardan uzak durun. “Sınav yüzünden telaşlı misin, korkuyor musun?” diye sormak yerine “Sınavla ilgili kendini nasıl hissediyorsun?” diye sorun.
6. Çocuğun kaygılarını pekiştirmeyin.
Çocuklar vücut lisanı ve ses tonu okuma konusunda uzmandır. Sözcükleriniz neyi işaret ederse etsin, onlar satır ortalarındaki endişe ve kaygıyı sezebilirler. Diyelim ki bir köpekle olumsuz bir deneyimi olan çocuk öteki bir sefer bir köpekle karşılaştığında tutumlarınız kaygılıysa, ne derseniz diyin o yeniden de endişelenecektir.
7. Çocuğunuzu derdini tolere etmek için cesaretlendirin.
Her dert tipinin tolere edilmesi ve ilgili durumlarda yapılması gerekenlerin öğrenilmesi vakit ister. Çocuğun gayretini takdir ettiğinizi ona muhakkak edin ve vakitle daha da başa çıkmada daha âlâ olacağını hatırlatın.
8. Korku müddetini kısa tutmaya çalışın.
Bir şeyden korktuğumuzda, en sıkıntı vakit korktuğumuz şeyi beklerken geçen vakittir. Ebeveynler birtakım durumlarda bu süreyi kısaltabilirler. Mesela doktora gitmekten korkan bir çocuk için hekimden randevu alınmışsa bunu saatler öncesinde paylaşıp telaş ve reaksiyon mühletini uzatmak yerine, paylaşmak için daha uygun bir vakit seçin.
9. Korku ögelerini çocuğunuzla gözden geçirin.
Bazen de çocukla endişelerinin gerçekleşmesi durumunda ne olacağını konuşmak gerekebilir. Ebeveynden ayrılık telaşı yaşayan bir çocuk, okul çıkışında ebeveynini görememe, bulamama korkusu yaşayabilir. Muhtemel bir senaryoda ne yapacağını konuşabilirsiniz onunla.
“Annen gelmediğinde ne yaparsın?’
“Öğretmenime söylerim.”
“Öğretmenin ne yapar?”
“Annemi arar ve o gelene kadar benimle bekler.”
Olumsuz senaryolar için bir planı olduğunu bilen çocuklar kendilerini daha az telaşlı hissedeceklerdir.
10. Dert idaresinde çocuğunuza rol model olun.
Çocuk söyleneni değil, gördüğünü yapar. Telaşlı çocuğa yardım edebileceğiniz pek çok formül varken, tahminen de yapabileceğiniz en gerçek şey ona rol model olmaktır. Ebeveyninin korkuyla baş edemediğini ve daima bundan şikayet ettiğine şahit olan bir çocuk, ebeveynin derde olan yaklaşımını örnek alacaktır. Natürel ki her şey yolundaymış üzere davranmanız beklenmiyor sizden. Tersine, korku yaratan bir durumun üstesinden nasıl geldiğinizi görmelerinde yarar var.