Yüzyıllardır gizem ve mitlerle örtülmüş olan hipnoz, birçokları kuşkuyla bakarken, insan davranışıyla ilgilenen Freud, Binet, James, Wundt, Hull, Hilgard, Erickson, FrommNash, Lynn, Kirsch, Barabasz, Cardena, Patterson,vb. üzere birçok bilim beşerinin da ilgisini çekmiştir.
“Falanca yeri/ sapağı geçmişim, hiç fark etmedim. Ne vakit geçtim, hiç hatırlamıyorum!”
“Arabayı kullanırken çok dalgındım yolda olan biteni hatırlamıyordum. Güya arabayı kullanan ben değildim! Lakin kaza da yapmadım. Beynim sıkıntılarımla uğraşırken vücudum arabayı otomatik olarak kullanıyordu!”
Bunlar çoğumuzun başına gelmiş tecrübelerdir ve tıpda bunlar kendiliğinden (spontan) ya da doğal hipnozlar olarak adlandırılır. Tekrar sinema seyrederken, fotoğraf albümünde eski fotoğraflara bakarken, internetteyken yahut kitap okurken biri isminizi söyleyerek sizi çağırdığında onu duymadığınız çok olmuştur. Ya da otomobil kullanırken yolun farkında olmadan, döneceğiniz sapağı geçerek daldığınız çok olmuştur. Zira o sırada öteki bir dünyadaydınız. İşte bu kendiliğinden/doğal hipnozdur.
Hipnoterapi Nedir?
Hipnozun psikoterapilerde kullanılmasıdır. Mesela kognitif terapiyi hipnoz altındayken kullanırsanız Thomas Dowd’ın kitabına verdiği isim gibi“Cognitive Hypnotherapy”olur. Birçok hipnoterapist analitik terapileri hipnoz altında muvaffakiyetle kullanmıştır. Özetle, hipnoz tüm terapi yollarında kullanılabilecek bir gereç olup, terapiyi hızlandırır, kolaylaştırır, konforlu hale getirir. Örneğin uçak yahut uçuş fobisi bir çok entellektüel kişiyi pençeside kıvrandırmaktadır. Tedavisinde davranışçı bir usul olan üstüne gitme (exposure) çok tesirlidir. Lakin bunu yapmak için kişinin uçağa binmesi gerekir. Uçak daha pistte taksi yaparken bir çok hasta dayanılmaz kasvet ve dehşet yaşarken bunu yapmak çok zordur ve lakin simülatorlerde bu yapılabilir. Bunun için de hayli fazla yatırım, ekipman ve kişinin oraya gitmesi gerekir. Bildiğim kadarıyla Türkiye’de yalnızca Atatürk Hava Limanı’nda bu türlü bir simülatör mevcut. Halbuki hipnozdaki imajinasyon (imgeleme) ile bunu tecrübeli bir hipnoterapist yardımıyla her yerde hayali olarak yapabilir ve bu kaygınızdan kurtulabilirsiniz! Bu da hipnozun davranışçı terapide kullanımıdır.
Hipnoterapi 1950’lerden itibarenAmerikan ve İngiliz Tabipler Birliği (American ve British Medical Association- LAKİN , BMA)veAmerikan Psikoloji Birliği tarafından aktifliği onaylanmış bir psikoterapi prosedürüdür.
Buna karşın hipnoz birtakım bilim çevrelerince geç ve güç kabul edilmiştir, bunun birtakım nedenleri vardır:Hipnoz sırasında birçok insan olağan iradi davranışı üzerindeki denetimi yitiriyor üzere görünüyor; çok azı süreksiz ve seçici bir amnezi (unutma) sergiliyor ve olumlu ve/ yahut negatif hallüsinasyonlar bildirebiliyorlar. Bu davranışlar ve bildirilen tecrübeler o kadar harika görünüyor ki birçok araştırmacı bu durumların, genelde trans olarak anılan değişmiş bir bilinçlilik durumundan kaynaklandığını kabul ediyor.
Hipnozda trans kavramı, klinik uygulamada hipnozun öğrenilmesi ve kullanılmasındaki yaygın isteksizliğin bir en önemli nedenidir. Bu fikir, hem hususun uzmanları hem de hastalar tarafından korkutucu olabiliyor. Birisini trans haline sokmak önemli bir iş üzere algılanıyor. Ya transa sokulan kişi bu durumdan çıkamazsa? Birçok araştırmacı hipnotik yansıların hipnotik durum ya da trans nedeniyle olmadığı sonucuna varmış olsa da hipnoz basitçe gevşeme değildir. Hipnoz, gevşeme yahut tam zıddı enerjik hissetme telkinleriyle gerçekleştirilebilir. Hatta hipnoz, beşerler ağır bir efor gösterirken de oluşturulabilir.
Amerikan Psikoloji Birliği (APA)‘ndeki Psikolojik Hipnoz Seksiyonutarafından resmi olarak kabul edilen hipnozun aşağıdaki tarifi üzerinde anlaşıyorlar:
Hipnoz, hipnoz alanında ehil birisinin yardımıyla, hasta ya da danışanın o esnada hisleri, algıları, fikirleri ya da davranış değişiklikler yaşaması sürecidir. Hipnoza girişte bir çok farklı hipnotik indüksiyon olsa da bir birçoklarında gevşeme, sakinleşme ve rahatlama telkin edilir. Güzel tecrübelerin hayal edilmesi ya da düşünülmesi hipnotik indüksiyonlarda yaygın olarak yer alır.
Beşerler hipnoza farklı biçimlerde reaksiyon gösterir. Kimileri, yaşadıkları durumu bilinçlilik durumunun değişmesi olarak tanımlar. Öbürleri hipnozu kendilerini çok sakin ve gevşemiş hissettikleri, dikkatin odaklandığı olağan bir durum olarak tanımlarlar. Nasıl ve hangi derecede reaksiyon verdiklerine bakmadan insanların çoğu bu tecrübesi çok beğenilen bir his olarak tanım eder.
Kimileri hipnotik telkinlere çok hassas iken kimileri daha az hassastır. Bir kişinin hipnotik telkinleri yaşayabilme yeteneği, birtakım yaygın yanlış kavrayışlardan kaynaklanan endişe ve telaşlardan kaynaklanabilir.Kitaplardaki, sinemalardaki ya da televizyondakibazı hipnoz tasvirlerinin aksine olarak hipnotize olan insanlar kendi davranışları üzerindeki denetimlerini yitirmezler. Genelde kim olduklarını ve nerede bulunduklarını bilirler ve özel olarak telkinle amnezi durumunda olmadıkça ekseriyetle hipnoz anında olan biteni hatırlarlar.
Hipnoz, insanların telkin edilen tecrübeleri yaşamalarını kolaylaştırır fakat bu tecrübeleri yaşamaları için onları zorlamaz.
Hipnoz, psikanaliz ya da davranış terapisi üzere bir terapi tipi değildir, terapiyi kolaylaştırmada kullanılan bir yoldur. Hipnozun bizatihi kendisi bir tedavi olmadığından hipnoz eğitimi, terapiyi yürütmek için kâfi değildir.
Klinik hipnoz, sırf yanlışsız eğitim almış ve muteber, lisanslı uzmanlar tarafından kullanılmalıdır. Bu bireyler birebir vakitte hipnozun klinik kullanımında eğitim görmüş vekendi mesleksel uzmanlık alanlarında çalışan bireyler olmalıdır.
Hipnozun kullanılmasına sadece klinik hipnozun kullanımı ve hudutları konusunda kesinlikle eğitim almış nitelikli sıhhat hizmet veren uzmanların danışmanlığıyla karar verilmelidir.
Hipnozun Kullanıldığı Yerler Nelerdir?
Hipnoz hem dinamik hem de bilişsel-davranışçı psikoterapilerin aktifliğini artırmaktadır.
Hipnoz, akut ve kronik ağrıdan, migren ve hatta narkozsuz ameliyatlara ve ağrısız doğuma kadar tüm ağrılarda, bağımlılıklarda ( sigara, alkol, vs), depresyon, anksiyete, panik, fobiler ( kapalı yer fobisi, uçuş fobisi, agorafobi, toplumsal fobi, v.b.) gerilim, obezite ve yeme bozukluklarının tedavisinde travma sonu gerilim bozukluğu ile depresyonun v.b. üzere bir çok ruhsal hastalıkta faydalıdır. Ayrıyeten ağrı ( fibromiyalji gibi), genel gevşeme, obezite, gerilimle temaslı fizikî bozukluklar, tıbbi durumlar (hipertansiyon, spastik kolon, cilt hastalıkları, astım, ülser, vs) bir çok bedensel hastalığın tedavisinde faydalıdır. Bunun yanında eğitim, imtihan gerilimi, sporda motivasyonun artırılması, lisan kurslarında öğrenme kapasitesini arıtma ve motivasyon emelli, sahne korkusu, sunumlardaki performans telaşlarında ve özgüven artırımında yararlıdır.
Doğumda Hipnozun Kullanılması Mümkün müdür? Evet. Hipnoz yardımıyla doğuma “hypnobirthing” Bunun son örneği geçen yıl İngiltere’de Düşes Kate Middleton’ın doğumudur. Kısaca bilgi vermek gerekirsehypnobirthing tekniğindedoğuma hazırlanan anne adayını endişelerinden kurtulmak ve doğal olarak var olan doğum yapma güdüsünü keşfetmek için hipnoz kullanılır. Anne adayına gevşeme, nefes teknikleri, imgeleme teknikleri ile doğumda vücudu nasıl rahat bırakabileceklerini öğretilir.
Zira doğum yapma güdüsü doğal olarak var olan bir güdüdür ve bunu bozan, hasebiyle doğumda daha çok ağrıya neden olan kaygılar bilinçdışındadır. Günlük hayattaki doğumla ilgili negatif konuşmaların hepsi farkında olmadan bilinçdışında depolanır. Olağanda şuur dışına ulaşmak çabucak hemen imkansız iken hipnoz halinde bilinçdışına rahatlıkla ulaşılır.Hypnobirthing‘de konforlu bir doğum için bilinçdışı endişeler ve negatif inanışlar düzeltilir. En kolayından: “sancı” yerine “kasılma” yahut “dalga“, “ıkınma” yerine “bebeğe yol verme” üzere tabirler kullanılarak doğumla ilgili olumsuz inançlar düzeltilmeye çalışılır.
Kimler Hipnoz Olabilir?
Toplumun kabaca %90’nı değişik derecelerde hipnoza girebilir. Çocuğun zeka seviyesi yüksekse 5 yaştan itibaren yapılabilir. Hipnoza yatkınlık çocuklukta yüksektir. En yüksek yaş 10-14 yaş civarıdır. Disosiyasyon ve hipnoz çok yakın fenomenlerdir. Disosiyasyon tıpkı vakitte travma ile çok bağlantılıdır. Bu yüzden çocuklar travmalara erişkinlerden çok daha hassastır. Çocukluk çağı travmaları onlarda derin izler bırakır.
Nasıl Hipnoz Olunur?
Beklenti hipnotize olabilirlikle ilgili düzgün bir belirleyicidir. Bunun dışında hipnoza yetenek (hypnotizability) ya da kişilik özelliği nedeniyle de hipnoz olabilme değişebilir.
Bir hipnoz seansından evvel, hipnoz sırasında ve sonrasında uzmanların hastaların hipnoza reaksiyon vereceklerine ait kendi inançları ve beklentilerini güçlendirmeleri hayati ehemmiyete sahiptir.
Kimi hastalar hipnoz isteğiyle ya da bir öteki terapistin hipnotik tedavi için tavsiyesi ve göndermesiyle terapiye gelir. Bir terapistin hipnoterapist olarak meşhur olmasıyla birlikte kendine daha evvel gelmiş ve hipnoterapiden yararlanmış eski danışanlarının, yeni danışanları ona yönlendirmesi sık meydana gelir. Bu hastalar, değişmez bir biçimde hipnozla ilgili olarak olumlu tavır ve beklenti içindedirler. Bu da onları hipnotik müdahaleler için uygun bir aday haline getirir.Bu olaylardaki asıl tehlike, hastaların beklentilerinin fazla olumlu olması olabilir. Bu hastalar hipnozun kendileri için işe yarayan güçlü bir uygulama olduğunu düşünebilir ve kendilerinden istenen çabayı çok az sergileyebilirler. Kuşkusuz bu tavır yanikendilerinden istenen çabayı göstermeden her şeyi hipnozdan beklemekbaşarısızlığa yol açabilir.
Hipnoz seanslarının başında hipnozun ne olduğu ve ne olmadığının ve hipnozun asıl tabiatı danışana anlatılmadan ve danışanın ön eğitimi olmadan hipnoterapiye başlamamalıdır.
Yinezeka ile kişinin hipnoza yatkınlığı ve hipnozun derinleşebilmesi yanlışsız orantılı bulunmuştur.Yani kişi ne kadar yüksek zekaya sahip ise ve ne kadar yüksek eğitim almışsa o kadar âlâ hipnotize edilebilir. Bu da hipnozun zihinsel süreçlerle oluştuğunun ve bilinçsiz bir ruh hali olmadığının delilidir.
Hipnoz Hakkındaki Mitler ve Gerçekler
1- Hipnoz, TECRÜBELİ uzmanlar ve araştırmacılar tarafından uygulandığında tehlikeli bir uygulama değildir.
2- Hipnoz yeteneği, zayıflığı ya da zeka düşüklüğünü göstermez. Bilakis zeki ve eğitimli beşerler daha kolay hipnoza girebilirler.
3- Hipnoz bir uyku hali değildir.
4- Birçok danışan, hipnozu yaşadıkları tecrübesi bir trans olarak değil, telkin edilen olaylarla ilgili dikkat odaklanması olarak tanımlar.
5- Hipnoz, hipnotistin hüneri kadar iştirakçi kişinin gayret ve yeteneklerine bağlıdır.
6- Hipnoz altındayken ya da hipnotize olmadan telkinlere reaksiyon verilebilir ve hipnotik indüksiyon telkine yatkınlığı az da olsa artırır.
7- Direkt hipnotik teknikler, dolaylı telkinler üzere tesirlidir.
8- Danışanlar hipnoz sırandaki kendi davranışlarını denetim etme, telkinlere cevap vermeyi reddetme ve hatta telkinlerin bilakis hareket etme yeteneğini korurlar.
9- Seans esnasındakileri hatırlayamama (amnezi) çok seçkin görülür ve hastaların bilgilendirilmesiyle engellenebilir.
Hipnozun Yapılmaması Gereken Durumlar Nelerdir?
Mutlak kontredikasyonları çok azdır. Paranoid durumlar, ağır ruh hastalığı denebilecek akut psikozlar üzere. Ağır zeka geriliği ve demanslarda zati yapılamaz.
Hipnoz, bir tedavi biçimi olmaktan çok bir terapi tamamlayıcısı olduğu için terapistin onsuz ele alamayacağı problemlerinsihirli bir tedavisi olarak ele alınmamalıdır. Klâsik kural şöyledir: “HİPNOZSUZ TEDAVİ EDİLEMEYEN BİR DURUM HİPNOZ İLE DE TEDAVİ EDİLEMEZ”.Hipnozu herkes yapabilir lakin, hiç bir hipnotist kendi eğitimi, uzmanlığı alanı dışındaki hastalıkları hipnozla ya da hipnozsuz tedavi etmemeli. Böylesine bir teşebbüs tüm dünyada etik dışıdır!!Yani hipnoz eğitimini alırsa bir diş doktoru, bir jinekolog hipnoz yapabilir; hayvan hipnozu eğitimi alırsa bir veteriner hayvanlarda hipnoz yapabilir.Ama bir diş doktoru yahut jinekolog psikiyatrik bir bozukluğu hipnoz biliyorum diye tedavi edemez!Bu nedenle hastalar/ danışanların psikiyatrik bozukluklarını psikiyatr yahut psikolog olmayan bir hipnotiste tedavi ettirmeleri kendilerini veterinere tedavi etmelerine benzer! Zira, Türkiye’de bu alanda gerçek dürüst kontrol olmadığından, HİPNOZ DA EN ÇOK İSTİSMAR EDİLEN VE EN ÇOK ŞARLATANIN BULUNDUĞU BİR ALAN MAALESEF! Bir kaç haftalık eğitime katılıp, hiç bir geçerliliği olmayan sertifikaları alan herkes hipnoz yapabiliyor!! Hatta bu uygulamalara TV’lerde gösteri gayeli ünlüler üzerinden yapılabiliyorlar!!
Hipnoz yardımı ile hangi hastalıklar tedavi edilebiliyor?
Hipnozun tedavi alanında kullanımına “hipnoterapi” denmektedir.Belli bir eğitim sonunda çabucak herkes hipnoz yapabilir. Hipnoterapi ise bilhassa ruhsal bozukluklarda çağdaş psikiyatrik tedavi prosedürleri (dinamik yönelimli psikoterapiler, KİPT, davranış terapileri, bilişsel terapiler ve supportif terapiler, v.b.nin) hipnoz altında yapıldığı karmaşık bir yol olup, bu istikamette eğitim görmemiş bir kişinin bunu yapması, hatta yapmaya yeltenmesi bir inşaat personelinin uzay mekiğindeki bir arızayı gidermeye çalışması kadar saçmadır. Üstte geçen çağdaş psikiyatrik terapi usulleri hipnoz altında yahut hipnoz içinde iken uygulandığında inanılmayacak kadar kısa vakitte ve inanılmayacak kadar faal olabilmektedir. Üstelik; uçaktan korkan birisinin bu korkusunu yenmek için tedricen, alıştıra alıştıra duyarsızlaştırma (sistemik desensitizasyon)veya korktuğu şeyle karşı karşıya getirme (exposure) üzere davranış terapilerinden birini yapacağımızı düşünürsek, uçaktan korkan hastanın şahsen havaalanına götürülerek , günlerce alıştıra alıştıra uçakla karşı karşıya getirmemiz gerekmektedir. Bu kadar masraflı ve uygulanması güç bir terapi, hipnotize olmuş kişinin güzelce gevşetildikten sonra, hiçbir badire duymadan hayalen havaalanına gitmesi, uçağa binmesi ve uçması ile korktuğu şeylerin olmadığını da görerek çoğunlukla birkaç seansta bu korkusunu yenmesi , lakin hipnoterapiye çok küçük bir örnek olabilir.
Hipnoterapinin Kullanılıp Aktif Olduğu Hastalıklar ve Bozukluklar:
1-Çeşitli Ameliyatlar (Narkoz kullanmadan); apandisit,sezeryan,tiroid,safra kesesi,mide, barsak,yemekborusu,karaciğer vb.ameliyatlarında (9,17,20,28,46,51,74),diş hekimliğinde (17,20,46,98); plastik cerrahi alanında (73).
2-Bağımlılıkların tedavisi(alkol,sigara,uyuşturucu (13,26,38,45,48,50,60,117),
3-Kilo problemleri(diyetsiz,açlık hissini yok ederek,alınmaması gereken besinlere karşı tiksinti vererek) (12,49,72),
4-Cinsel sorunlar, erkeklerde psikojen empotans (peniste sertleşme olmaması,erken boşalma; cinsel istek azlığı yahut çok cinsel istek vb.) (40,74); bayanlarda vaginismus (cinsel birleşmenin olamaması), ağrılı birleşme, cinsel istek azlığı vb.(27,40,74).
5-Tüm ağrılı durumlar(romatizmal,baş ağrıları, tansiyon, migren, zona zoster, trigeminal nevralji, kansere bağlı ağrılar vb.) (5,11,16,18,36,53,58,63,66,68,95,96,99).
6-Okuma, hafıza ve öğrenme kapasitelerinin artırılmasıve öğrencilerde ders çalışmanın teşviki, yabancı lisan eğitiminde ve çeşitli kurslarda muvaffakiyetin artırılması vb.alanlarda) (4,6,7,23,24,33,34,35,41,42,57,61,90,100,101,103,104,105,107, 110,111,112,113,114,115,116,120),
7-Yanıkların tedavisi(ağrısız,hızlı iyileşme) (22,47),
8-Psikiyatrik bozukluklar:Kekemelik, tik bozuklukları, tırnak yeme, psikonevrotik bozukluklar (obsesif-kompulsif bozukluk,anksiyete, depresyon, fobiler, panik bozukluk vb.) (31,33,37,40,65,85), yeme bozuklukları (bulimia,anoreksiya nervosa) (55), gece işemeleri (19,52,90), psikoanaliz, hipnoanalizde (10,102) ve çeşitli ruhsal bozuklukların tedavisinde (31,37,40,65,85),
9-Uyku bozuklukları(40).
10-Uyum bozuklukları(40).
11-Astım ,nefes darlığı(23,21,43,62,121).
12-Çocukların çeşitli ruhsal bozukluklarında(gece işemeleri, eğitim problemleri, davranış bozuklukları, v.b)(1,6,54,57,78,88) ve ders çalışmalarını teşvikte (109).
13-Kanserlerde(gerek tümörün güzelleşmesine katkıda bulunarak, gerek kansere bağlı ruhsal bozuklukları düzelterek ve gerekse de kanser ağrılarını yok ederek) (5,30,63,64,71).
14-Çeşitli psikosomatik hastalıklarda(mide ve oniki parmak barsağı ülserleri (14,97), kolitis ulseroza (40,74), bronşiyal astım (21,23,43,62,93), nörojenik mesane (67) spasmotik tortikollis (boynun dönmesi-tutulması)(59), tansiyon yüksekliği, şeker hastalığı (118),Raynaud hastalığı (39,95), çeşitli kalp hastalıkları (40,74),inatçı kusma-bulantıların tedavisinde (8,32) vb. hayli yararlıdır,
15-Günlük gerilimler sonucu oluşan gerginliklerde bedensel ve zihinsel gevşeme amacıyla(15,37),
17-Çeşitli ağrılı ve hastanın korktuğu tıbbi tetkiklerde(79),
18-Psikojenik kısırlıkta(83),
19-Bazı allerjik hastalıklarda(83,87),
20-Yetenekleri artırmada(sporcu,sanatçı,müzisyen,tiyatrocu vb.)(62,92,93,106,119).
21-Rehabilitasyonda(91,108).
22-Ağrısız,narkozsuz doğum yaptırmada(89,94).
Kimlere Hipnoterapi Yapılabilir?
Hipnoz fenomeni, danışan (hasta) ile hipnozitör ortasındaki karşılıklı ilginin kuvvetli oluşuna bağlıdır. Danışan kendisini rahatça hür bırakabilir ve kendini emniyet içinde hissederse, hipnotizör-denek bağlantısı tamdır. Yapılan araştırmalarda insanların% 85-95’inin hipnotize olabildikleri anlaşılmıştır. En yeterli hipnotize olabilenler zeki ve aydın beşerler, dikkatini âlâ toplayabilenlerdir.
Sonuç olarak : Çabucak çabucak her istekli kişi hipnotize olabilmektedir.
Hipnozun yan tesirleri var mıdır? Yahut hipnoz yapılmaması gereken beşerler var mıdır ?
Hipnozun bilinen bir yan tesiri yoktur, fakat tekrar de hipnoz yapılacak hastanın ehil ve tecrübeli bireylerce seçildikten sonra hipnoterapiye alınması gerekir. Çok az sayıdaki beşere hipnoz yapılmaması gerekir. Bu yüzden hipnoz psikiyatrsitlerce yapılmalıdır. Yahut hipnoterapi yapılacak kişinin psikiyatri uzmanınca görülüp, değerlendirilip, konsültasyonu sonucunda hipnoterapiye pürüz bir ruhsal bozukluğu olmadığı anlaşıldıktan sonra hipnoterapiye alınmalıdır(75,76).
Hipnozla bir insanın geriye götürülerek bundan evvelki hayatları olduğu sav ediliyor. Öteki bir deyişle “reenkarnasyon =ruhun vücut değiştirmesi” üzere bir inanç sistemine taraftar toplanmaya çalışılıyor. Bu durum da insanları hipnoz hakkında yanlış kanılara itiyor. Bu bahislerde neler söyleyebilirsiniz?;
Her şey güzele de kullanılabilir, berbata de. Örneğin ; ateşi hayatımızdan silip atmamız mümkün değildir. Adeta onsuz medeniyet olamaz. Lakin bir kibritle yıllarca üzerinde yüzlerce kişinin çalışıp emek verdiği bir yapıtı, örneğin bir sarayı, ormanı v.b. yok etmek mümkündür. Ateş(enerji)’i berbata kullanılabilir diye nasıl hayatımızdan silip atamıyorsak, bahsettiğiniz formda birtakım kümelerin hipnozu berbata kullanmaları hipnozun bilhassa tedavide kullanılmasına mani değildir. Aslında Amerikan ve İngiliz Tıp Birlikleri hipnozu tedavi gayesi ile kullanma dışında bu çeşit kullanılmasına müsaade vermemişlerdir. Bu nedenle hipnozun bir inanışı, bir dini, bir ideolojiyi yaymak için kullanılması onun berbata kullanılması demektir ki, bir doktor olarak bu durumu onaylamak mümkün değildir.