- ERGENLİK DEVRİNDEKİ FIRTINA VE BEYİN GELİŞİMİ
Anna Freud ergenliği 1950 li yıllarda “fırtına ve stres” olarak tanımlarken, bu devrin bir çelişkiler periyodu olduğunu söylemiştir. A.Freud’a nazaran ergenler “bir yandan kendilerini kainatın merkezi olarak gören bir yandan da hayatın her periyodundan daha fazla bağlanma ve kendilerini feda etme dürtüsüne sahip olan; bir yandan tutkulu sevgi ilgileri yaşayıp sonra birden bu alakayı bırakabileni; bir yandan kendilerini toplum ömrünün içine istekle atarken bir yandan da yalnızlığa hasret duyan;diğer insanlara kaba ve fikirsizce davranıp kendileri kelam konusu olduğunda son derece hassas olan; hisleri optimistlikle karamsarlık ortasında gidip gelen” bir yaş kümesidir.
Ergenlik periyodunda ortaya çıkan ruhsal değişim ve bu değişimin nedenleri birçok araştırmacının ilgisini çekmiş, bu hususta pek çok teori üretilmiştir. Son periyotta tıbbın ilerlemesiyle canlı beynini çalışırken gözlemleyebilen teknikler gelişmiştir.Bu beyin görüntüleme çalışmaları ergenlik periyodu ile ilgili de pek çok soruya yanıt verebilmemizi sağlamıştır. Daha evvelce “beyin gelişiminin üç yaş civarında tamamlandığı” görüşü hakim iken, günümüzde gelişmiş tekniklerle yapılan çalışmalar beyin gelişiminin otuzlu yaşlara kadar sürdüğünü; bundan sonra da beyinde çevresel uyaranlara bağlı daima bir değişimin devam ettiğini;beynin evvelce zannedildiği üzere durağan bir organ olmadığını göstermektedir.Beyin, ömrün her periyodunda çevresel tesirlerle değişim gösterebilmektedir. Ergenlikte beyinde ortaya çıkan süratli değişimin farkı ise sırf çevresel tesirlere bağlı değil,biyolojik bir programlamaya bağlı başlayan bir değişim süreci olmasıdır.
Ergenlik devrinin neden bir fırtına ve gerilim periyodu olduğu ya da hangi risk faktörlerinin bu geçişin kolay ya da sıkıntı olmasını etkilediğini anlayabilmek için biyolojik gelişim ile ruhsal gelişimi birleştiren bir bakış açısı gereklidir.
Bir çocuk 6 yaşına geldiğinde beyin hacmi erişkin hacminin %95 ine gelmiştir. Lakin gri husus (yani beynin çalışmasından sorumlu nöron hücrelerinin oluşturduğu kısım) çocukluk boyunca kalınlaşmaya devam eder, beyin hüceleri ortasında irtibatlar kurulur. Böylelikle ergenlik öncesi periyoda gelindiğinde, beyin, büyük bir kullanım potansiyeline sahip olur. Ergenlik devri ile birlikte ise beyin bir yandan hormonların öbür yandan da eğitim, aile, beslenme üzere faktörlerin tesiri ile artık daha aktif kullanılmasını sağlayacak bir değişim içine girer. Toplam beyin hacmi erkeklerde ortalama 14.5, kızlarda 11.5 yaşında doruğa ulaşır. Bundan sonra beyinde bir tertip süreci başlar. Gri cevher, yani beyindeki ana hücresel yapılar olan noronlar, evvel artış gösterir ve sonra ergenlikte bir budanmaya natürel tutulurlar. Nöronları kaplayarak bu hücrelerdeki elekriksel iletimin suratını arttıran beyaz cevher ise otuzlu yaşlara kadar artışını sürdürür. Bu değişim sürecinde ergen beyninde kullanılmayan birtakım hücreler ortası kontaklar tıpkı ağaç kısımlarının budanması üzere budanır. Kullanılan temaslar ise daha süratli ve ekonomik bir formda bağlantı kurmaya başlarlar. Bu durum kullanılmayan orta yolların ve kavşakların kapatılması, buna karşılık daha çok kullanılan yolların otoyola dönüştürülmesi üzere bir değişikliktir ki; beynin çalışmasına sürat kazandırır ve daha ekonomik hale getirir. Hangi temasların kullanılıp hangilerinin budanacağını “kullan ya da kaybet” prensibi belirlemektedir. Ergen beyni, ergenliğin başlangıcında yontulmaya hazır bir mermer üzeredir, ergenliğin sonunda bu mermerden yapılan heykelin detayları artık ortaya çıkmıştır. Şayet bir ergen bu devirde aşikâr bir bahiste beynini çalıştırmaya devam ediyorsa bu irtibatlar güçlendirilecek, kullanılmayanlar ise iptal olacaktır.
Son devirde yapılan çalışmalar daha evvel bilindiğinin tersine beynin olgunlaşma sürecinin erken ergenlikte tamamlanmadığını ve değişimin sırf cinsel olgunlaşma ile bağlantılı olmadığını göstermektedir. Bu devirdeki ruhsal gelişimi daha düzgün anlamamızı sağlayacak iki değerli müşahede vardır. Birincisi ergenlikte ortaya çıkan beyin gelişiminin bilhassa davranış ve hisleri düzenleyen ve risk ve ödül algısını ve değerlendirmesini yapan beyin bölgelerini kapsamasıdır. İkincisi ise cinsel olgunlaşmanın ortaya çıkardığı uyarılma ile ilgili değişimin, düzenleyici hünerlerin gelişiminden evvel ortaya çıkmasıdır. Bu durum ergenin duygusal yaşantıları, uyarılmayı ve isteği denetleyici marifetlerinin farklı vakitlerde gelişimi manasına gelir. Bir görüşe nazaran bu durum “direksiyonda mahir bir şoför olmadan otomobilin motorunun çalışmaya başlaması” olarak tanımlanabilir.
br /> Ergenlik periyodundaki tutarsızlıkların birçoklarının sorumlusu beyinde farklı bölgelerdeki gelişimin farklı vakitlerde ortaya çıkmasıdır. Örneğin beyindeki yönetici merkez olarak kabul edilen frontal loblar; planlama, strateji oluşturma, tertip maharetleri, dikkati yönlendirme üzere bahislerden sorumludur. Lakin bu bölgeler beyinde gelişimini en geç tamamlayan bölgelerdir. Buna karşılık duygusal ve cinsel uyarılma, duygulanım, istek ve dileklerle bağlı merkezlerin gelişimi daha çok erinlik (püberte) ile bağlantılıdır. Pübertal olgunlaşma karşı cinse ilgi, cinsel istek duyma ile direkt temaslıdır ve sırf beden yapısında ortaya çıkan kız ya da erkek cinsiyetine mahsus gelişimden değil beyindeki gelişimden de sorumludur. Duygusal yoğunluğun artışı ve tepkiselliğin pübertal değişikliklerle yani hormonların beyin üzerindeki tesiri ile alakalı olduğunu gösteren araştırmalar vardır. Ergen-ebeveyn çatışmalarındaki artış yaştan çok hormonal gelişim seviyesi ile ilişkilidir. Heyecan arama, risk alma ve gözü karalık üzere özellikler de kronolojik yaştan çok pübertal gelişmelerle temaslıdır. Üreme hormonlarının artışı ile toplumsal statüye hassaslığın artışı ortasında bir paralellik olduğu da gösterilmiştir.
Ortaya çıkan bu hislerin düzenlenmesi ise çabucak olmaz, gelişmesi gereken bir marifettir. Hislerin düzenlenmesi demek,“bir hissin ya da bu duyguyu ortaya koymanın, belirli kurallara , maksatlara, stratejilere nazaran; (hedefe yönelik olarak ya da öğrenilmiş olumsuz sonuçlardan kaçınmak uğruna) durdurulması, geciktirilmesi ya da değiştirilmesi” demektir. Bu maharet ise kronolojik yaşla bağlantılıdır ve beyindeki yönetici sistemlerin gelişimini tamamlamasını gerektirir.
İşte bu gelişimsel farklar, ergenlerde görülen risk alma, yeni tecrübelere açık olma, alkol ve unsur kullanımını deneme, heyecan arama davranışlarından büyük ölçüde sorumludur. Ne yazık ki ergenlikteki alkol ve unsur kullanımı gelişen bir beyne kalıcı tesirler yapabilmektedir. Ergenin davranış ve hisleri düzenleyici düzenekleri şimdi gelişmeden ergen beyninin çok hassas bir periyodunda bu risklerle müsabakası kıymetli bir meseledir.
Ergen beyin gelişimi konusundaki bu son bulguların ergenleri anlamakta büyük faydası olmuştur. Tıpkı vakitte da gerek eğitim gerekse yargı üzere bir çok sistem açısından değerli buluşlardır. Amerikalı araştırmacılar bu bulgulardan hareketle gençlerin hangi yaşta ehliyet alabileceğinden, cezai sorumluluk yaşının düzenlenmesine kadar bir çok alanda değişiklik yapmak gerektiğini ileri sürmektedirler. Lakin en kıymetlisi gençlerin eğitimine ait yapılacak düzenlemelerle ilgili husustur. Ergenlikte beyin gelişiminin “kullan ya da kaybet” ilkesine dayalı olduğunu unutmayarak ergenler için hem fizikî, hem toplumsal, hem de akademik maharetlerini bir ortada destekleyebilen bir eğitime ve ergenlerin bu eğitimi almak için istekli olmasını sağlamaya yönelik önlemler almak günümüzde nitekim de kıymetlidir.