- DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
Günümüzde psikiyatride kullanılan teşhis sistemlerinde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ya da Hiperaktivite ismiyle tanımlanan psikiyatrik tablolar evvelce çocukluğa has sıkıntılar olarak düşünülürken günümüzde yapılan araştırmalar bu sıkıntıların çocuklukla sonlu olmadığını ve erişkin ömrünü da etkilediğini ortaya koymuştur.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ismi verilen tablonun belirtileri birinci sefer 1900’lü yılların başından itibaren eğitimciler ve klinisyenlerin ilgisini çekmeye başlamıştır, zira batılı ülkelerde mecburî eğitimin gündeme gelmesiyle birlikte zekaları olağan olduğu halde bu eğitimde geri kalan, ahenk yapamayan, okuma yazmada geciken bir küme çocuğun olduğu dikkati çekmiştir.Bu tablo evvelce beyinde bir bozuklukla alakalı olduğu düşünülerek Minimal Beyin Bozukluğu ismi ile anılmış, daha sonra yapısal bir bozukluk gösterilemeyince sorunun dikkati ve dürtüleri düzenleyici sistemlerle alakalı olduğu kanısına varılarak Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı kullanılmaya başlanmıştır.Günümüzde ise sorunun sırf dikkati düzenleyen sistemlerle hudutlu olmadığı ve genel bir “kendini düzenleme sistemi zayıflığı” olduğu görüşü hakimdir.
Yapılan çalışmalar beynin “yürütücü işlevler” ismi verilen ve genel olarak davranışları, hisleri, dikkati düzenleyen sistemlerinde yetersizlik olduğuna işaret etmektedir.
- Çocuklarda DEHB:
Bu küme çocuklarda meseleler ekseriyetle bebeklikten itibaren başlar. Yerinde durmayan, kendini korumayan, bu yüzden sık kaza geçiren bebeklerdir. Uykuya dalmaları, sakince oyun oynamaları, komut almaları sorundur.Bu davranışlar aile içinde yönetim edilir, yaramazlık olarak kıymetlendirilir, bazen de yanlış olarak çocuğun “fazla zeki” oluşuna ya da ailenin şımartmasına bağlanır.Ancak okula başlama ile birlikte çocuktan beklentiler artar.Kendini düzenleme ile ilgili problemler; mecburî olarak uyulması gereken kuralların olması ile birlikte ahenk sorunu yaratmaya başlar. Çocuğun, sınıfta ders boyunca oturması, öğretmeni dikkatle dinlemesi, sırasını beklemesi, ödevlerini yapması beklenir. Halbuki dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocukların dikkati toplama ve sürdürmede; misyonlarını planlama ve yerine getirmede, eşyalarına sahip çıkmada önemli meseleleri vardır. Üstelik kelam almadan konuşmamak gerektiğini, sıralarını beklemeleri gerektiğini bilseler de yapamazlar. Unutkanlık, eşya kaybetme, derste konuşma, dikkat alımlı davranışlar yapma üzere problemler ortaya çıkanca aileler bazen kendileri bazen de öğretmenlerin yönlendirmesi ile çocuk psikiyatrisine başvururlar.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) okul çağı çocuklarında epey sık görülen bir meseledir. Çocukların yaklaşık %6-10 kadarında görülen bu sorun tedavi edilmediğinde okul ömründe önemli zorluklar yaratır. Arkadaş bağlarında, ödevlerini tamamlamada, imtihanlarda daima sıkıntılar yaşanır. Bu sıkıntılar çocuğun anne baba ile münasebetlerini de tesirler. Karşılıklı gerginlikler, suçlamalar, tenkitler hem çocuğu hem anne babayı yıpratır.
Ergenlik periyodunda çok hareketlilikte bir ölçü azalma olur. Bu nedenle de uzun yıllar DEHB’nin ergenlikle birlikte kaybolduğu yanılgısı yaşanmıştır. Halbuki son devirde yapılan çalışmalar dışardan görülen hareketlilik azalmakla birlikte belirtilerin ergenlikte de iç huzursuzluğu, heyecan arama davranışlarında artış, dikkat meseleleri, planlama zahmetleri ile sürdüğünü göstermektedir. Ergenlikle birlikte ortaya çıkan bir öbür sorun ise DEHB nin neden olduğu ikincil belirtilerin ortaya çıkmaya başlamasıdır. Ergenlik çağına kendini başarısız, yetersiz, sevilmeyen, dışlanan bir kişi olarak algılayarak gelen çocuk bu periyoda yaşıtlarına nazaran kendine inancı daha az, daha yalnız, daha hırçın ve öfkeli olarak girer. Bu ergenlerin aile içinde çatışma yaşama, riskli davranışlarda bulunma, alkol, husus, sigara kullanma üzere sıkıntılarla müsabaka mümkünlüğü çok artmıştır. Genelde arkadaş olarak da kendilerine emsal bireyleri seçtikleri için küme içinde paylaşılan davranışlar risk almayı kolaylaştırır.
ABD de yapılan çalışmalar DEHB li çocukların üçte birinin lise okuyamadığını, ehliyetsiz araç kullanma, çok hız nedeniyle kaza yapma risklerinin çok artmış olduğunu, unsur kullanma riskinin bu kümede olağanın iki katına çıktığını, isimli problemlerin daha sık yaşandığını, dörtte birinin ergenlik devrinde en az bir defa tutuklandığını göstermektedir.
- Erişkinlerde DEHB:
Çocuklukta DEHB tanısı alan erişkinlerle yapılan çalışmalar, erişkinlik periyodunda de şahısların %60 ında önemli sorun yaratacak biçimde belirtilerin sürdüğünü göstermektedir. Lakin erişkinlikle birlikte sorun alanları değişir. Çocuklukta okul ve akadamik alanda problemler yaşanırken erişkinlikte iş ve ferdî bağ alanlarında meseleler yaşanır.
Erişkin DEHB olan bireyler ya da yakınları birçok sorun yaşarlar. Dikkatsizlik ve günlük işlerdeki unutkanlık hem işyerinde hem de ilgilerinde sıkıntılar yaşamalarına neden olur. Çabuk sıkılan, işleri daima erteleyen, sabırsız, sıra bekleyemeyen, öfkesini denetim etmede zahmeti olan, vaktini yeterli kullanamayan şahıslardır. Bu belirtiler işle ilgili pek çok sorun yaşamalarına neden olur. Lakin en kıymetli sorun ailede çıkar. Yapılan çalışmalar DEHB li bireylerde boşanma sıklığının 3-4 kat artmış olduğunu göstermektedir. Aile içi şiddet, alkol kullanımı,evlilik dışı alakalar daha sık görüldüğü üzere, DEHB’nin neden olduğu sabırsızlık, çok ve dinlemeden konuşma hali, sorumluluk almaktan kaçınma, plan yapamama, çabuk sonlanma üzere belirtiler hem eş hem de çocuklarıyla bağlantılarında daha fazla sorun yaşamalarına neden olur.
DEHB % 80 oranında ailesel geçişli bir bozukluktur.DEHB li çocukların birinci derecede yakınlarında DEHB sıklığının %25-40 civarında olduğu gösterilmiştir. DEHB’nun nedenini anlamaya yönelik çok sayıda araştırma vardır. Bu araştırma bulguları genetik bir geçişin kelam konusu olduğunu yürütücü fonksiyon bozukluğunun beyindeki dopamin isimli kimyasalın yetersiz kullanımı ile bağlı olabileceğini göstermektedir. DEHB de kullanılan ilaç tedavileri bu sistemi düzenlemeye yönelik planlanmaktadır.
Bu bilgilerle DEHB nin kişinin bir davranışı gerçekleştirme öncesinde durup düşünmesini sağlayan fren sisteminde bir yetersizlik olduğu düşünülebilir. Ekseriyetle DEHB li bireyler zeka sorunu olmayan, ne yapması gerektiğini yanlışsız biçimde bilen şahıslardır. Bu şahısların sorunu birşeyleri bilmek değil bildikleri şeyi davranışa dökmekle ilgilidir. Örneğin DEHB li çocuklar ve gençler ders çalışmaları gerektiğini bilirler. Lakin vakti âlâ kullanamadıkları, yapacakları işleri sıralayamadıkları, gereğince konsantre olamadıkları için ders çalışmakta çok zorluk çekerler. Bunun üzere erişkinler de yeterli ebeveyn olmak için ne yapmaları gerektiğini çok güzel bilseler bile bilhassa de duygusallığın arttığı devirlerde hislerini denetim edemez ve davranışlarına yansıtmadan duramazlar. Bunun sonucu daha sonra pişman olacakları davranışlardır.
DEHB gerek kişinin ve etrafının hayatını zorlaştırması nedeniyle gerekse alkol, sigara üzere bağıımlılıklara neden olup sıhhat problemlerini arttırması nedeniyle tanınması ve tedavi edilmesi gereken bir bozukluktur. DEHB tedavisinde en tesirli tedavi biçiminin ilaç tedavileri ile birlikte psikoterapi ve eğitim olduğu büyük ölçekli araştırmalarda gösterilmiştir. Bu araştırmaların gösterdiği bir öbür husus ilaç kullanmadan uygulanacak tedavilerin çok fazla işe yaramadığıdır.
Erişkin DEHB tedavisi ilaç tedavisine ek olarak problemlerin hasta ile birlikte gözden geçirilmesi ve gereken durumlarda aile terapisi ile birlikte kişinin sorun çözme tekniklerinin geliştirilmesine dayanır.
- DEHB bir hastalık mıdır?
DEHB‘nin bir hastalık olup olmadığı konusu toplumda yaygın tartışılan bir husustur. Bu soruya verilecek cevap şudur: DEHB günümüz toplumunda kişinin ahengini ve muvaffakiyetini bozan genetik bir özelliktir. Günümüz toplumu insanların uyumlu ve başarılı olması için belirli bir seviyede eğitim almasını, aşikâr toplumsal kurallara uymasını gerektirmektedir. Toplumda kabul görmek için bu seviyede ya da bu usulde eğitimin gerekli olmadığı örneğin çiftçi ya da savaşçı toplumlarda hiperaktivite ahenk bozucu bir özellik olmamış olabilir. Hatta avantajlı bir durum da olmuş olabilir.
Ancak yirminci yüzyıldan itibaren gelişmiş toplumlarda akademik maharetler ve tertip hünerleri daha ön plana çıkmış ve bu hünerleri yetersiz olanlar sorun yaşamaya başlamıştır. Bu özelliklere sahip olmayan bireyler daha evvelki yüzyıllarda bu seviyede ahenk sorunu yaşamazken yirminci yüzyılla birlikte ahenk sıkıntıları artmıştır. Günümüzde psikiyatrik bozukluk dediğimiz tablolar hatta tıbbın şu anda uğraştığı sıkıntıların pek birçok buna misal formda, kişinin içinde yaşadığı etraf ile ahengini ve hayat kalitesini bozan durumlardır. Tıbbın birçok kısmında klasik hastalık modelinden uzaklaşıldığını ve hayat kalitesini, ömür müddetini uzatmaya yönelik tedavilerin tartı kazandığını gözlemliyoruz. Örneğin obezite nasıl ki günümüz ömür şartlarının, beslenme biçiminin ve toplumdaki hoşluk anlayışının değişmesi ile bir hastalık üzere tedavi edilmeye başlanmışsa DEHB‘de böyledir ve günümüz toplumundaki beklentilerle ve hayat şartlarıyla; kişinin doğuştan getirdiği özelliklerin uyuşmayışından kaynaklanan bu yüzden de kişinin ömür kalitesini ağır biçimde bozan bir durum olarak kabul edilmelidir.
- DEHB Belirtileri:
Aşağıda çocuklarda ve erişkinlerde teşhis koymada kullanılan DEHB belirtileri sıralanmıştır. Bu belirtilerin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu kabul edilmesi için dikkatsizlik ya da hiperaktivite gurubundan en az altı belirtinin birden fazla ortamda ve çocuğun ahengini, ilgilerini, okul ömrünü bozacak seviyede var olması gerekir.DEHB tablolarının %60 ında hem dikkatsizlik, hem hiperaktivite birlikte bulunur. % 30 kadarında dikkatsizlik bulunmaz, hiperaktivite görülür, % 10 kadarı ise hiperaktivite olmadan dikkatsizlik belirtileri ile seyreder.
- Çocuklarda DEHB Belirtileri:
Dikkat Eksikliği Belirtileri:
1. Dikkatini detaylara veremez, ödevlerinde, işlerinde birden fazla vakit dikkatsizce kusur yapar.
2. Dikkati kolay dağılır.
3. Kendisine seslenildiğinde dinlemiyormuş üzere görünür.
4. Yönergeleri izlemez; ödevlerini işlerini tamamlayamaz.
5. Zihinsel uğraş göstermesini gerektiren işlerden kaçınır, bunlara karşı isteksizdir.
6. Sık eşya kaybeder.
7. Dış uyaranlarla dikkati kolay dağılır.
8. Günlük etkinliklerde unutkandır.
Hiperaktivite Belirtileri
1. Birden fazla vakit elleri ayakları kıpır kıpırdır, oturduğu yerde kıpırdanır.
2. Sınıfta ya da oturması beklenen durumlarda oturduğu yerde duramaz,
3. Uygunsuz durumlarda koşuşturur, tırmanır.
4. Sakince boş vakit geçirme etkinliklerinde bulunamaz, oyun oynayamaz.
5. Birden fazla vakit hareket halindedir ya da güya motor takılmış üzere davranır.
6. Birden fazla vakit çok konuşur.
Dürtüsellik Belirtileri
1. Birden fazla vakit sorulan soru tamamlanmadan evvel yanıt verir.
2. Birçok vakit sırasını beklemekte zahmeti vardır.
3. Çoğu vakit oburlarının kelamını keser, ya da oyunlarına konuşmalarına karışır, ortaya girer.
- Erişkinlerde DEHB Belirtileri:
Erişkinlikte DEHB tanısı konması için çocukluktaki belirtilere ek olarak aşağıdaki belirtilerin birden fazlasının kişinin ahengini bozacak biçimde uzun müddettir yaşanıyor olması şartı vardır:
- Günlük hayatını ve işlerini düzenlemede zahmetler.
- Tehlikeli araç kullanma, trafik kazası yapma sıklığında artış.
- Evlilik sorunları, eşler ortası çatışma sıklığında artış.
- Dikkatin çok kolay dağılması, bu yüzden işleri tamamlama zahmeti.
- Sürekli huzursuzluk hissi, gerginlik, gevşeyememe.
- Diğer insanları dinlemek gereken durumlarda dinleyememe, küme içinde konuşulanları kaçırma.
- Bir işe başlamada zahmet.
- İşe ya da randevulara daima biçimde geç kalma, vakti ayarlayamama.
- Öfke denetimi bozukluğu, çabuk parlama, sonradan pişman olacağı davranışlarda bulunma, kelamlar söyleme.
- Öncelikleri planlayamama, öncelikle yapılması gerekmeyen işlere gereksiz, çok vakit harcama.
