Son çeyrek asırda bağlantı ve haberleşme araçları insan aklını ve ömür biçimini zorlayacak bir süratle gelişti. Bugün geldiğimiz noktada; dünyanın öbür ucu sayılabilecek yerler konutumuzun öbür odasından bize daha yakın oldu. Televizyon kanallarının çoğalması; bilgisayar, tablet ve cep telefonlarının gelişmesi, internetin yaygınlaşması, haberleşme ve toplumsal medya ortamlarının çeşitlenmesi ve her yerden anlık bilgi-haber akışının olması; işine yarasın ya da yaramasın, insanların bir kısmını her şeyi her an merak eder hale getirdi. Tv seyretme, bilgisayarla meşgul olma, internette gezinme, internette sohbet etme, e-mail atma, ileti atma, yorum yapma, telefon ile konuşma, telefonda ya da bilgisayarda oyun oynama, telefondan sinema seyretme, müzik dinleme, WhatsApp, Facebook, Twitter, Instagram vb ortamlarda gezinme üzere davranışlar günlük yaşantımızın bir kesimi oldu.
Geri kalmış ve gelişmekte olan ülkeler özgün, değerli ve ileri teknoloji eserlerini üretememekte (örneğin; uçaklar, tıbbi aygıtlar, ilaçlar, akıllı telefonlar, bilgisayar yazılımları vb) ve gelişmiş ülkelerin daima bir pazarı durumunda kalmaktadır. Akıllı telefon ve internet bağımlılığı yalnızca bizim ülkemizde değil tüm dünyada gündeme getirilen ve büyümekte olan bir problemdir. Ülkemiz üzere göç, kentleşme ve endüstrileşme meseleleri yaşayan; toplumsal, kültürel ve ekonomik açıdan çok farklı toplum bölümleri olan ülkelerin genç jenerasyonları farklı farklı motivasyonlarla bilişim alanındaki teknolojik gelişmelere ilişkin eserleri merakla izlemekte ve süratle tüketmektedir.
Teknolojik gelişmeler insan hayatını kolaylaştırdı ve beşere sayısız yararlar sağladı. Fakat kişinin teknoloji kullanımı üzerinde denetiminin kaybolması çok önemli ziyanlara sebep olabilmektedir. Bağlantı alanındaki süratli gelişmeler bağımlılığa yatkınlığı olan bireyleri ruhsal olarak süratle etkilemiş ve yaşadığımız çağa mahsus kimi psikososyal problemlere yol açmıştır. Bu problemlerin önde gelenlerinden kimileri;
- Sanal dünya bilgilerini hedefsiz halde kullanma
- Vakit öldürme,
- Televizyonda internette okuduğu-duyduğu-gördüğü şeylerin hepsini yanlışsız kabul etme
- Sanal dünyada oyun ya da kumar oynama
- Sanal şahıslara aşık olma
- Gönül alakalarını sanal ortamda teşhir etme ve aile krizlerine yol açma,
- Sanal ortamda cürüm işleme
- Sanal ortamdan etkilenerek hata işleme
- Tanınma ve meşhur olma tutkusu ile tuhaf davranışlar sergileme
- Yüzyüze irtibattan kaçınma zorlanma
- Marka düşkünü olma
vb. şeyler sayılabilir.
Bağımlılık dediğimizde çabucak aklımıza sigara, alkol, uyuşturucu unsur üzere şeyler gelir. Lakin ruh sıhhati açısından baktığımızda bağımlılık çeşitleri çok daha fazladır, örneğin; bilgisayar, televizyon, telefon, tablet, otomobil, motosiklet, kumar, baht oyunları, kimi cinsel davranışlar, yeme-içme, alışveriş bağımlılığı vb. Eş, sevgili, arkadaş, çocuk, anne, baba üzere yakınımızdaki insanlara karşı bağımlı olma konusu ise daha öteki boyutları olan bir sorun…
Tanım: Konumuzla ilgili alana bakacak olursak; bir kişinin bedensel ve ruhsal sıhhatini olumsuz etkileyecek bir seviyede teknolojik aletlerle fazlaca vakit geçirmesine teknoloji bağımlılığı diyoruz. Bağımlı kişi teknolojik aygıttan uzak durmak istese bile, kendini frenleyemez, tv kumandasını ya da telefonu yeniden eline alır. Bunlardan tatmin olma hududu vakitle yükselir ve kişi bağımlı olduğu aygıt olmadan asla günlük hayatına devam edemeyeceğini, herşeyin ona boş ve anlamsız görüneceğini düşünür. Hasebiyle onsuz olduğu vakit arama davranışı, külfet hissi, kaygılanma, hırçınlaşma, uyuyamama üzere mahrumluk belirtileri gösterir. Sabah uyanır uyanmaz ya da meskene – işyerine gelir gelmez eli telefonunda, bilgisayar tuşunda ya da televizyon kumandasında olur.
Bağımlılığın belirtileri: Bağımlı kişi “birkaç dakikalığına birşeylere bakacağım” der, ancak saatler harcar. Azarlayacağını ya da eleştireceğini düşündüğü bireylerle karşılaşınca, ekran karşısında geçirdiği vakitle ilgili palavra söyler, “daha yeni açmıştım, tam sen geldin” der. Gece geç saatlere kadar bilgisayar başında kalır, evli ise eşini ve çocuklarını ihmal eder, sabah erken kalkamaz ve bu nedenle gündüzleri bir dizi sorun yaşamaya başlar, örneğin okula – işe geç kalır. Aile içinde ve okulda irtibat sıkıntıları, toplumsal aktivitelerde azalma; akraba, arkadaş, komşu ilgilerinde azalma, okul muvaffakiyetinde düşme, vakti planlı kullanmama nedeniyle mecburî işleri yetiştirememe ve erteleme gözlenir. Kendi bilinen – tanınan kimliğine yakıştıramadığı hakaret, küfür, cinsellik vb. mevzuları ya da yasal ıstırap çıkarabileceğini düşündüğü hususları araştırırken ya da yazıp – çizerken düzmece hesap kullanır. Beşerlerle yüzyüze konuşmak mümkünken internet üzerinden ya da bildiriyle bağlantısı tercih eder. İnternete girmek için yemek öğünlerini atlar, derslerini aksatır, randevularına yetişemez ya da zarurî ziyaretlerini ihmal eder. Bazen eşzamanlı zıt hisler yaşar; mesela bilgisayarın başında çok fazla vakit geçirdiği için suçluluk duyarken birebir vakitte internette olmaktan büyük bir haz duymaktadır. Kişi bu hisler ortasında sarfiyat – gelir. Bilgisayarından ya da telefonundan uzak kaldığı vakit gergin ve boşluktaymış üzere hisseder. Kişinin gözlerinde kızarma – yanma oluşur. Uzun müddet tıpkı pozisonda oturmaya bağlı baş, boyun, omuz ve bel ağrısı, elde – parmaklarda uyuşukluk yahut ağrı, ayaklarda şişlik, bacaklarda toplar damar tıkanması, uyku bozukluğu, beslenme bozukluğu, halsizlik, unutkanlık, dikkat dağınıklığı üzere yakınmalardan şikâyet edebilir.
Bağımlılık gelişmesini tedbire: Bağımlılık gelişmesini önleyici çalışmalar uzun vadeli programlarla, devlet kurumları, belediyeler, basın-yayın organları ve sivil toplum kuruluşlarının dayanışma içinde çalışmalarıyla muvaffakiyete ulaşabilir. Ailelerin yalnızca kendi gayretleriyle tam bir muvaffakiyet elde etmeleri zordur. Yapılması gerekenleri sıralayacak olursak;
Toplumun herbir ferdi teknoloji bağımlılığı konusunda yanlışsız ve kâfi bilgi ile donatılmalıdır. Bilhassa genç nesillere internetin – teknolojinin sağlıklı olarak nasıl kullanılacağıyla ilgili gerçek ve kâfi bilgi vermek, bahisle ilgili kitap ve mecmua okumaya yönlendirmek, bilgi alabileceği bireylerle tanıştırmak, edinilen bilgilerin günlük ömür içinde uygulanabilir olmasını sağlamak gerekir. Bireylere interneti yalnızca vakit geçirmek ya da eğlenmek için kullanması değil, belirli bir maksat için kullanması teşvik edilmelidir. Kullanırken kimseye ziyan vermeme ve kanunları çiğnememe öğütlenmeli, maddelerle başı kedere girerse ne üzere sonuçların ortaya çıkacağı üzere mevzular sık sık ele alınıp konuşulmalıdır.
Bazı beşerler dertlerden kaçma ve cümbüş alanı olarak internette gezinmeyi ya da televizyon seyretmeyi seçmektedir. Yerleşim ünitelerinde çocuklara ve gençlere yönelik, her mevsimin özelliğine ve gereksinimlerine nazaran, çok sayıda fiyatsız seyahat, oyun ve uğraş alanları sağlanmalıdır. Birçok vilayet ve ilçedeki kent yapılanmasında öncelikler değişmiş, ağır olarak konut ve işyeri inşa edilmiş, çocukların ve gençlerin oyun alanları akıl almaz derecede azalmıştır. Bunun sonucunda ise; mahalle kültürü değişmiş, birebir binada bile beşerler birbirini tanımaz ve güvenmez hale gelmiş, çocuklar- gençler güçlerini boşaltmakta, kendilerini söz etmekte ve sosyalleşmekte kahır yaşar hale gelmişlerdir. Site usulü yapılaşmalarda yetersiz de olsa oyun alanları yapılmıştır, ama herkesin ekonomik gücü sitelerde oturacak seviyede değildir. İster aparman dairesinde oturulsun, isterse bağımsız bir meskende oturulsun, risk taşıyan aileler başta olmak üzere; tv, bilgisayar, tablet, internet vb. teknolojik aletlerin çok dikkat çektiği ve ehemmiyetine vurgu yapıldığı teknolojik eser merkezli konut tertibi oluşturma eforu içine girilmemelidir.
Anne babalar çocuklarının arkadaşlık ilgilerini desteklemeli, arkadaşlarını bir ortaya getirecek aktivite planlamalıdır. Çocukların arkadaşları ile doğal yollardan yüzyüze görüşmeleri teşvik edilmeli, akran kümeleri içerisinde toplumsallaşması sağlanmalıdır. Çocuğun sanal ortamdaki arkadaşları hakkında da bilgi sahibi olunmalıdır.
Kullanılan bilgisayarlarda ve telefonlarda inançlı internet uygulamalarının olmasına itina gösterilmelidir. Çocukların denetimsiz ve uzun müddet internet kullanmasına müsaade verilmemelidir. Çocukların yaş kümesine ve gereksinimlerine göre (ders dinleme, araştırma, haberleşme, görüntü seyretme vb), günlük tv seyretme ve internet kullanım mühletinin üst sonu konusunda ailede ortak kural belirlenmelidir.
İki yaşından küçük çocukların yalnız başına telefon, tv ya da bilgisayarla karşı karşıya bırakılması uygun değildir. Çocukları sevindirmek ya da hırçınlığını azaltmak için, oyuncak niyetine, tablet ya da akıllı telefon alınmamalıdır ve tv karşısında saatlerce oturtulmamalıdır. Bilgisayar başındaki çocuğa yemek, çay ve meyve servisi yapılmamalı, yeme-içme vaktinde bilgisayar başından kalkıp ailenin öteki üyelerine katılması sağlanmalıdır.
Çocuklar yetenek ve ilgi alanlarına uygun spor kısımlarına yönlendirilmelidir. İster internette isterse öteki yerde oynansın, kazanma ya da kaybetme kuralları ile oynanan bütün talih oyunları bağımlılık yapma riski taşır. Hasebiyle bu bahiste da hem ailelerin hem de çocukların farkındalığının yükseltilmesi gerekir.
Aile yapısından kaynaklı bağımlılık potansiyeli gözden geçirilmelidir. Ailedeki bir bireyde rastgele bir bağımlılık, depresyon, toplumsal fobi ya da diğer psikopatolojiler varsa, bu kişinin internet bağımlısı olma riski ailedeki öteki şahıslardan daha yüksektir. Kişilik özellikleri bakımından içe kapanık, kendini söz edemeyen, dürtüsel davranışları olan ve arkadaş etrafı bağımlılığı olan şahıslardan oluşan gençlerin internet bağımlısı olma riski daha yüksektir.
Anne-babalar, ailedeki öteki büyükler, yöneticiler, sanatkarlar, öğretmenler ve toplumun önde görünen şahısları olumlu davranışlarıyla çocuk ve gençlere örnekleri olmalıdırlar. Aile bireyleri ve öğretmenler öğretilen ve öğütlenen uygulamaların takibini yapmalıdırlar.
Bağımlı bireylerin tedavisi: Tv, telefon, internet üzere teknolojik eserlere bağımlılığı olan erişkinlerin tedavi tekliflerine ahenk sağlaması güç olmaktadır, zira teknolojik aletlerle çok vakit geçirmelerini kurtulmaları gereken bir sorun olarak görmemekte ve birçok bu istikametteki ikazlardan rahatsız olmaktadırlar. Bir bireyde internet, tv, telefon bağımlılığı oluştu ise ve kendisinin kurtulma, yakınlarının da kurtarma gayreti varsa, bu kişinin psikiyatrik takviyeden fayda görme seviyesi yükselir.
Teknoloji bağımlılığı yaşayan bir insanın öncelikle bu sorunu kabul etmesi, bu sorunu aile üyeleriyle, yakınlarıyla paylaşması, onların dayanağını istemesi, bu problemle alakalı yapabileceği şeyleri öğrenmesi gerekir. Yakınlarında bu türlü bir sorun olduğunu düşünen bireyler aşağıda sıralanan tekliflerden fayda görebilirler:
Çocukta ya da yetişkinde depresyon, obsesif kompulsif bozukluk, dürtü denetim bozukluğu, ahenk bozukluğu, tasa bazukluğu, toplumsal fobi, utangaç kişilik yapısı, borderline kişilik yapısı üzere psikiyatrik tablolar varsa bu klinik tablolar öncelikle tedavi edilmelidir. Bu şahıslara yönelik kendini tanıma, zayıf ve güçlü yanlarını fark etme ve ortaya çıkan psikososyal sıkıntılara karşı içgörü geliştirme tarafında tedavi programı yapılmalıdır.
Kişinin işi, mesleği ve hayat usulü kolaylaştırıcı bir problemse bu durumu değiştirmesi önerilir. Değiştiremiyorsa ve kişi teknolojik aletlerden bir türlü uzak kalamıyorsa, bu bireye teknolojik aletleri sağlıklı kullanma eğitimi verilmelidir. Kişinin yalnızca teknolojik dataları tüketmesi değil, birebir vakitte internette bir şeyler üretmesi, örneğin; insanlara yararlı yazı yazması, program yapması, web sitesi tasarlaması vb faaliyetler gaye olarak verilmelidir.
Ev içinde irtibat azlığı, bağlantı bozukluğu, arbedeli ortam, alkol-madde-teknoloji bağımlısı öteki bireyler olması vb durumlarda kişisel terapi ya da aile terapisi programlarıyla mesken ortamındaki münasebetler düzeltilmeye çalışılmalıdır. Akraba, arkadaş ve akran baskısı ön plandaysa mahallenin ve toplumsal etrafın değiştirilmesi ya da riskli münasebetlerin kısıtlanması önerilmelidir.
Ailedeki tüm bireylerin katıldığı haftanın belirli bir günü (Ör; Cumartesi akşamı, ya da Salı akşamı) evde haftalık aile toplantısı yapılarak; herbir kişinin yakın ve uzak vadede yapmak istediği faaliyetlerin konuşulması ve bir deftere yazılması ve tv, telefon ve internet için günlük – haftalık program yapılması, nazik bir halde aile üyelerinin birbirini denetlemesi, programa en çok uyanlara, küçük de olsa, o haftaki ödülüllerinin verilmesi teşvik edici bir durum olur. Aile üyelerinden biri internet kullanmak için ağır istek duyduğunda deftere yazdığı faaliyetlerden birini yapmasının daha yeterli olacağı hatırlatılmalıdır.
Oturduğunuz bölgeye yakın hastane, dernek, kulüp, vakıf üzere kurumların hususla ilgili takviye kümeleri varsa onlarla irtibata geçmeniz âlâ olur. Bağımlı kişi bir işe, bir meşguliyete, bedensel antrenmanlara, sevdiği spor kollarına yönlendirilmelidir ya da hobi olarak ilgi duyabileceği bir sanat kısmına da yönlendirilebilir.
Sonuç olarak, kahırları olan bir beşere tv seyretmeyi, telefon kullanmayı yasaklamak ve birtakım yaptırımlar uygulamak bir yere kadar yarar sağlar. Bu bahiste kıymetli olan şey; olumsuz sonuçlarına karşın, tıpkı davranışları tekrar tekrar yapmaya neden olan risk faktörlerinin ortadan kaldırılması ya da azaltılmasıdır. Kentlerin süratli büyümesi ve göçlerle de bağlantılı olarak, insanların yakından tanıdığı bireylerin çok farklı mahallelerde oturması yüzyüze insan münasebetlerini azaltmaktadır. Beşerler mekansal manada yakın etrafındaki bireyleri yeteri kadar tanımadığı için inanç sorunu yaşamakta ve toplumsal ilgilerini kısıtlı tutmaktadır. Bu nedenle, bilhassa gençler için hayatın akışı içinde olan, interneti gerçek, yararlı ve hudutlu bir halde kullanan, bağımlılığı olmayan bir arkadaş etrafı sağlanması zorlaşmaktadır. Anne-babalar çocuklarının arkadaşları ve onların aileleri ile de tanışma yolları aramalı ve onlarla bağlantı içinde olmalıdırlar.