Uykumuzun en derin evresi olarak tanımlanan ve düş gördüğümüz evre olan REM (rapid eye movement) uykusu esnasında, beyin ile beden ortasındaki bağlantı bloke edilir. Teneffüs ve göz kasları dışında tüm kaslarımız devre dışıdır. Yani bir nevi anlık fizyolojik felç geçiririz. Bedenimizin bunu yapmasının sebebi ise aslında çok mantıklı: Hayalimizde ne yapıyorsak, yatakta da onu yapmamamız için. Karabasanın olma nedeni; uykudan uyanmamıza karşın REM uykusundaki fizyolojik felç halinin, uyanır uyanmaz çözülmemesinden kaynaklıdır.
İnsan beyni, bilinen tüm canlıların organları ortasındaki en gelişmiş organdır. Tam olarak çözülemeyen ve son derece karmaşık bir çalışma formuna sahip olan bu organ, insanların uyumasına, uyanık olmasına ve uykuya dalma anına nazaran farklı formlarda çalışır. Uyanık olduğumuz anda son derece etkin ve çalışkan olan beynimiz, uyuduğumuz anda da tam olarak fonksiyonlarını sonlandırmaz ve kendini öbür bir çalışma formuna sokar. Hayaller gördüğümüz ve dinlendiğimiz bu müddette, anlamlandıramadığımız olaylardan birisi olan “karabasan gelmesi” olayını da yaşamamız mümkündür. Herkesin en azından bir kez yaşadığı ve birçok batıl inancın ortaya çıkmasına neden olan bu olayın neden kaynaklandığı, lakin gelişen tıp sayesinde çözülebilmiştir.
Bugün bilim dünyası tarafından kanıtlanmış ve anlamlandırılabilmiş olan bu olay, aslında beynimizin yaşadığı kolay bir ikililik durumudur. Beynimizin uykuyu, manzarayı, bilinçaltını, hareketleri ve öbür birçok şeyi denetim eden kısımları farklıdır. Farklı olmalarına karşın birbirleriyle büsbütün irtibatlı olan bu kısımlar, beyinde bulunan sistemin karışmaması ismine bizim farkında olmadığımız bir sırayla çalışırlar. Örneğin beynin hayal görmemizi sağlayan kısmı (aslında hayal görmek tüm beynin dahil olduğu bir süreçtir lakin birtakım beyin kısımları duşun tetiklenmesini gerçekleştirir), beyin uykuya dalmadan asla devreye girmez. Aksi takdirde halüsinasyonlardan çok daha tesirli olan hayaller, gerçek hayatta her an karşımıza çıkabilirlerdi ve bu durum asla yeterli bir biçimde sonuçlanmazdı.
Birbirine bağlı olan bu kısımlar, beyin uyku durumuna geçtiğinde birbirlerini tetikleyerek vardiya değişimi yaparlar. Uyku durumunda vardiyasını sonlandıran beyin kısımlarının ortasında görme, koklama, tatma üzere hislerin denetim edildiği beyin kısımları de yer alır. Bu nedenle uyku durumunda olan birisinin gözünü açsanız bile görmesi mümkün değildir. Uyuduğumuz sırada bu kısımların devre dışı kalmasıyla birlikte düş görmemizi sağlayan kısımlar etkinleşir ve durumlarına nazaran fonksiyonlarını gerçekleştirirler, yani kimi etkenlere nazaran hayal görürüz yahut görmeyiz. Halk ortasında “karabasan gelmesi” olarak bilinen uyku felci, bahsettiğim beyin kısımlarındaki etkinleşme ve devre dışı kalmanın yanlış hallerde yaşanmasıyla birlikte gerçekleşir.
Bu durumu birden fazla karabasan gelmesi olayının yaşanma hali üzerinden açıklayalım. Uyuduğumuz sırada birden gözümüz açılıyor, yatağımızda bulunduğumuzu görüyoruz lakin hiçbir halde hareket edemiyoruz. İçerisinde bulunduğumuz durumun değişikliğinden ötürü bir anlık şaşkınlık ve dehşet yaşıyoruz ancak o an, korkmamız gereken daha makus birşeyin olduğunu görüyoruz; odanın en karanlık köşesinde birşey kıpırdıyor! O tarafa gerçek baktıkça merağımız ve kaygımız artıyor lakin bakmaya devam ediyoruz. Kıpırdayan şey (genelde büsbütün gölgeden oluşur, insan silüetine sahiptir ve son derece korkunçtur) bulunduğu köşeden ayrılıp bize hakikat yaklaşmaya başlıyor. Tam bu sıralarda paniklemeye başlıyoruz lakin göğüsümüzde birşeyin oturduğu hissine kapılıyoruz (bazı şahıslar gölgenin onu boğduğunu yahut hakikaten göğüsüne oturduğunu söyler), bu nedenle nefes almamız zorlaşıyor. Bu durumun gördüğümüz şeyden kaynaklandığını düşünüyoruz ve daha çok korkuyoruz. O şey tam bize yaklaştığını anda da birden zıplayarak uyanıyoruz. Natürel ki o dehşetle etrafı araştırmaya başlıyoruz fakat hiçbir yerde hiçbir şey yok… İşte karabasan gelmesi olayı temel olarak bu türlü yaşanır. Elbette kişinin durumuna ve endişelerine nazaran kıssada birtakım değişiklikler olabilir, lakin kıssanın özü budur.
Neden Uyku Felci Yaşarız?
Şimdi gelelim bu durumun neden kaynaklandığına. Uyku felci, uyuyan insanın denetimsiz bir biçimde uyanmasından kaynaklanır. Olağan bir halde uyandığımızda beynimiz, uyku ile çalışan tüm kısımlarını devre dışı bırakır ve konuşma, görme, hareket etme üzere hareketlerimizin denetim edildiği kısımları devreye sokar. Uyku felcinin yaşandığı sıralarda beyin uyanır lakin bu kısımlardan yalnızca görme kısmını devreye sokar. Uyuyan öbür tüm kısımlar, uykuda olmaları nedeniyle konuşamamamıza yahut hareket edemememize neden olurlar. Uyandığımız an yalnızca etrafımıza bakabildiğimiz bu enteresan durum, doğal olarak korkmamıza ve paniklememize neden olur. Gözlerimizin görebilmesinin karşın hala uyku durumunda olan beyin, o an yaşadığımız, gördüğümüz ve düşündüğümüz her şeyi abartmaya başlar.
Uyku felci sırasında gördüğümüz tüm imgeler, uyku durumunda olan ve olağan çalışma biçiminden daha farklı çalışan beynimize aktarılır. Bu üzere durumlarda son derece kolay erişilebilir olan bilinçaltı, beynin yaşadıklarından korkmasıyla birlikte devreye girer ve bizler için son derece gerçek olan bir senaryo oluşturur. Şuur dışı o kadar başarılıdır ki, o an başımıza gelebilecek en makus olayın o karanlık köşeden, asla tanıyamadığımız (çünkü beyin en çok bilmediğinden korkar) bir yaratığın çıkması olduğunu bilir ve bunu canlandırır. Karanlık köşeden çıkan ve tanımlayamadığımız yaratık, bizi korkutmasının yanı sıra güç nefes almamıza da neden olur fakat aslında bunun tek nedeni, yavaşlamış olan bedenimize yalnızca muhtaçlığı olduğu kadar oksijen çeken ciğerlerimizin az çalışmasıdır. Yani sıkıntı değil, yalnızca daha evvel hiç görmediğimiz bir formda yavaş nefes alıyoruzdur. Bu olayın yaşanması yalnızca biraz korkmanızın dışında size hiçbir halde ziyan vermez ve bunu hiç yaşamamış olmak yahut ortalamadan daha fazla yaşamak büsbütün olağandır.
Nasıl Önlenebilir?
Bazıları, değişik faktörlerin uyku felci ve halüsinasyonların yaşanma mümkünlüğünü arttırdığını rapor etmişlerdir. Bunlar:
- Sırtüstü yatmak
- Düzensiz ahenge saatleri; şekerlemeler, çok yahut az uyumak.
- Fazla stres
- Ani çevre/yaşam usulü değişiklikleri
- Olaydan çabucak evvel görülen berrak hayal. Ayrıyeten berrak hayal durumuna girebilmek için kullanılan şuurlu indüksiyon yaygın bir metottur. WILD olarak da bilinir.
- Yapay uyku yardımcıları ve antihistaminikler.
- Uyku öncesi açlık.
Uyku Felci için Meditasyon-Rahatlama Terapisi
Baland Jalal Cambridge Üniversitesi nörologları direkt uyku felcine yönelik bir tedavi yayınladılar, bu tedavinin ismi Meditasyon-Rahatlama Terapisi ya da MR Terapi. Bu tedavi, çeşitli ülkelerdeki çalışmalara dayanmaktadır. Bu tedavinin bir kısmı nörolog Vilayanur S. Ramachandran ile oluşturulan nöroloji teorisinden alınmıştır. MR Terapi uyku felci sırasında uygulanan dört basamaktan oluşturmaktadır. (1) Atağın yine kıymetlendirilmesi (bilişsel yine değerlendirme); kişi gözlerini kapar, paniklemekten kaçınır ve atağı hayati tehlikesi olmaması biçiminde tekrar kıymetlendirir. (2) ruhsal ve duygusal uzaklık alma (duygu regülasyonu); uyuyan kişi kendine olayı felaketleştirmenin (örneğin dehşet ve kaygının) durumu kötüleştireceğini ve mühletini uzatacağını hatırlatır. (3) Dikkati içe odaklama meditasyonu; dikkati iç dünyadaki duygusal olarak kıymetli bir objeye odaklamak. (4) Kasları gevşetme; kişinin kaslarını gevşetmesi, nefesini denetim etmekten kaçınması, hareket etmeye çalışmaktan kaçınması.
