Boşanma öncesinde ve boşanma sırasında en büyük kavga çocuk üzerinden yapılır. Bu ağır gerginlik içinde çocuk kendini ebeveynlerinin çekişmesinin ortasında bulur. Bu yetmiyormuş gibi ebeveynler çocuğu da kaybetme kabusu etrafında ya da haklı olma kaygısı güdümünde çocuğu taraf tutmaya zorlarlar. Bu bir çocuk için en sıkıntı şeydir. Zira çocuk hem anneye hem babaya bağlıdır ve ikisini de sever.
Çocuğu taraf tutmaya zorlamaları yetmiyormuş gibi boşanmadan sonra sıkıntılarını çocuk üzerinden sürdürürler. Eşlerden biri ve her ikisi birbirlerini kötüleyerek haklı çıkmaya çalışır.
Ebeveynlerden biri çocuğu öbür ebeveyne göstermeyerek cezalandırma ya da öç alma yoluna masraf. Burada asıl ziyanı gören kişinin çocuk olduğunu gözden kaçırırlar.
Bazı babalar eşinden ayrıldıktan sonra çocuktan da uzaklaşıp aylarca çocuğu görmeyebilirler. Öteki bir küme baba çocukla bağlarını koparmaz ve ilgiyi kesmez. Bu ebeveynler çocuğu kendi tarafına çekebilmek için çocuğun her dediğini yapar gerekli gereksiz değerli armağanlar alır. Bilhassa çocuktan ayrı yaşayan eş çocuğa çok sevgi şovları ve armağanlara boğarak kendini rahatlatmaya çalışır bu çocuğa yeterli gelmez.
Yukarıda sayılan durumlar acının fazla olduğu boşanma öncesi, boşanma evresi ve boşanma sonrası en tipik ebeveyn davranışlarıdır. Bu nedenle ebeveynler yaşanan acı ve kaosun kendilerini tepkisel davranışlara sürükleyeceğini bilerek daima yavaş hareket etmeleri gerektiğini düşünmelidirler. Bu noktada ebeveynlerin, çocukların gözü ile duruma bakmaya çalışmaları yardımcı olabilir. Çocuklar varoluşları gereği annelerinin ve babalarının hep onları koruyacağına ve asla yanlış yapmayacağına inanırlar. Çocuğu taraf tutmaya çalışmak ona acı vermek ve hislerini içine atmasından öteki hiçbir işe yaramaz.
Boşanmanın kendisinden çok boşanma öncesi, sırası, ve sonrasında anne ve babanın birbirleri ile ve çocukla olan etkileşimlerinin çocuğun boşanmaya nasıl bir reaksiyon vereceğinde en önemli nokta olduğunun altını ne kadar çizsek azdır.
Boşanmaya çocuğun tepkileri
Çocuklar boşanmayı sıkıntı kavrayıp güç kabul ederler. Boşanmada çocuklar ailelerinde olan değişikliğin farkındadır. Bu değişikliği düzeltmek için ellerinden bir şey gelmemesi onlara çok acı verir.
Ailenin dağılması çocuklarda da bir çok değişik duygusal tepkiye yol açar. Çocuklar ileriki periyotlarında bu hisleri tekrar yaşayabilirler. Çocuğun bu olumsuz hislerle baş edebilmesi için onların ortaya çıkarılması gerekmektedir. Bunun için yetişkinlerin yardımına gereksinim duyarlar. Çocukların hislerinin dışarı çıkmasına müsaade verilmezse çocukta depresyon, konsantrasyon bozukluğu, telaş ahenk bozukluğu üzere sıkıntılara dönüşebilir. Tam bu noktada ebeveynler de acı duyarken çocukların sorunlarını dinlemeyi başarmada zahmet yaşarlar. Muhtemelen kendi kendilerini teselli etmekte zahmet çekiyorlardır.
Çocuklar genel olarak boşanmaya karşı kimi muhakkak tipik tepkiler gösterirler. Şayet ebeveynler bu reaksiyonlardan haberdar olurlarsa çocuklarına daha düzgün yardım edebilirler. Neler olabileceği konusunda evvelden haberdar olmalarında yarar vardır.
KORKU: Ailenin dağılmasından sonra çocuk dehşete kapılır. Bu korku çocuğun yaşına nazaran değişir. Okul öncesi yaştaki çocuklar, yanında kalan ebeveyninde terk edeceğinden yiyecek, giyecek gereksinimlerinin karşılanmamasından, uzakta olan ebeveyni göremeyeceğinden, eskisi kadar sevilmeyeceğinden korkabilirler. Bu kaygılarını ağlamak, ebeveyne yapışmak ya da daha önceki gelişim basamaklarından birine geri dönmek formunda olabilir. Ebeveynler çocukların bu endişelerini dışarı çıkarmalarına yardımcı olacak sorular sorarak onların neden korktuklarını anlatmasına yardımcı olmalıdırlar.
YALNIZLIK: Boşanmadan sonraki süreçte ailenin evvelki iklimi hiçbir vakit eskisi üzere olmayacaktır. Çocuklar giden ebeveynin yokluğunu hisseder. Çocuklar daha fazla tek başına zaman geçirmek zorunda kalırlar. Zira başka ebeveynden gelen destek kesilmiştir. Kalan ebeveyn işleri tek başına yapmak ve çok çalışmak durumundadır.
REDDEDİLME: Küçük çocukların boşanmanın yetişkinleri ilgilendiren bir şey olduğunu kavramaları zordur. Anne ve babaları birbirini artık istemediklerine nazaran kendisini de reddedeceklerini düşünebilirler. Bu nedenle ebeveynler boşanma kararını çocuklarına açıklarken boşanmanın çocuklarla olan ilgiyi asla etkilemeyeceğini altını çizerek vurgulamalıdırlar.
SUÇLULUK: Çocuklar her şeyin nedeninin kendileri olduğunu düşünme eğilimlerindedirler. Şayet daha âlâ çocuk olsalardı bunun olmayacağına inanırlar. Hatta suçluluk hisleri o kadar kabarır ki durumu düzeltmenin kendi davranışlarına bağlı olduğuna kadar işi vardırabilirler. Fakat çocuklar bu suçluluk hislerini yetişkinler gibi sözlerle ifade edemezler. Lakin davranışlarla belirli ederler. Ancak davranışlarla olumsuz şeyleri kendi üzerine alıyorlarsa bu çocuğun suçluluk duygusu yaşadığına dair bir ipucudur. Bu nedenle çocuğa boşanma açıklanırken bunun kendileri ile bir ilgisinin olmadığı, yalnızca anne ve babanın bağı ile ilgili olduğu ve boşanmanın süreksiz bir durum olmadığı tekrar ailenin bir araya gelmesinin mümkün olmadığı çocuğa açıklanmalıdır. Çocuklarla konuşurken seçilen sözlere ve cümlenin manasına dikkat edilmelidir. Şunu şunu yapmasaydın bu bu olmazdı üzere açık uçlu cümleler çocuğun suçluluk hissini tetikleyebilir.
ÜZÜNTÜ: Çocukların boşanmaya gösterdikleri en yaygın tepki üzüntüdür. Çocuklar giden ebeveynin akabinde uzun mühlet yas tutabilirler. Bir ebeveynin çocuğun hayatındaki yerini hiç kimse dolduramaz. Zira çocuk bir ebeveynin onun günlük hayatında yok olmasını hisseder ve ailenin bir ortada olduğu günlere özlem duyar.
Ağlamak ve üzgün görünmek çocuğun kederinin bir belirtisi olsa bile az konuşmak, içine kapanmak, hırçın davranmak, karamsar fotoğraf çizmek, hayal kurmak, daha evvel hoşlandıkları aktivitelerden kesilmek, öfkeli davranışlar göstermek şeklinde üzüntülerini muhakkak ederler.
Çocukların ıstırapları ile baş edebilmelerine yardımcı olmanın en âlâ yolu onlara hisleri ile ilgili konuşma olanağı sağlamaktır. Bu nedenle ebeveynler çocukların üzüntülerini hafifseyip görmezden gelmemelidir. Bu mevzuyu konuşmanın onları daha çok üzeceği yanılgısına kapılmamalılar. Bu konuda ebeveynler kendi hislerini çocukları ile paylaşarak üzüntünün dile getirilişine ön ayak olabilirler. Çocuğun hüzünlü hali gözlendiğinde uzman dayanağı almaları yerinde olur.
ÖFKE: Çocuklar boşanmaya duydukları öfkeyi yaşlarına ve kişilik özelliklerine nazaran farklı formlarda dışa vururlar. Erkek çocuklar bağırıp çağırarak, saldırgan davranışlarda bulunarak öfkelerini dışarı vurur. Yaşça büyük çocuklar bilişsel düzeyleri daha iyi geliştiklerinden ve muhakeme yetenekleri arttığından öfkelerini boşanmadan sorumlu tuttukları ebeveyne yönlendirebilir. Ebeveynlerin çocuğun öfkesini kabul etmeleri kısa vadede en iyi yapacakları şeydir. Ayrıyeten yürüyüş spor üzere fizikî aktiviteleri artırarak öfkeyi dışarı çıkış yolları bulmalıdır. Öfkelerini içlerine kapanarak belirli eden çocuklara hislerini kelama dökme konusunda cesaret verilebilir. Çocuğun öfkesi görmezden gelinmemeli, öfkenin yanlış olduğu izlenimi verilmemeli, davranışlarını bastıracak tavır ve davranışlardan kaçınılmalıdır.
GERİLEME: Birtakım küçük çocuklar anne ve babasının ayrılmasına parmak emme, yatağa işeme, tutturma, vurma, çok düşkünlük, eskiden sevilen bir oyuncağa ya da objeye tekrar yapışma gibi gelişimlerinde tamamladıkları rastgele bir basamağa geri dönerek tepki verebilirler.
UYKU SIKINTILARI: Çocuklar uykusuzluk, tasa, kabus görme gibi tepkiler verebilirler. Zira çocuk için uyku bilinmeyen bir şey anlamına gelebilir. Yatağa gitmeyi reddedebilirler. Ebeveyn çocukların uyku tertiplerini aksatmamaya ihtimam göstermelidir. Akşamlar ve gece ile ilgili eski tertibi değiştirmemeye özen gösterilmelidir.
Anneyi babayı bir ortaya getirme fantezisi
Boşanmanın üzerinden yıllar geçse de kimi çocuklar hala onları bir ortaya getirme hayalleri kurabilirler. Bu olağan bir tepki olmakla çocukların bu çeşit hayalleri elden geldiğince beslenmemeye çalışılmalıdır. Hatta boşanan eşlerden biri üstü kapalı olarak çocuklara bu türlü sınyeller verebilir. Bunun olmaması durumunda çocuk tekrar hayal kırıklığı yaşar. Ya da küçük çocuklar, çocukların uygunluğu için etkileşimlerine çeki düzen verdiklerinde bu durum çocuk tarafından tekrar barışıldığı şeklinde yorumlanabilir. Bu nedenle anne ve baba gerçek durum neyse açık ve net cümlelerle bunu çocuğa tabir etmelidir. Ayrıca çocuklar boşanmaya, okul problemleri, yeme sıkıntıları, fiziksel meseleler üzere çok değişik hallerde tepki verebilirler.
Boşanma çocuğu hayatında en değerli olan iki insanın ayrılmasına şahit olmakla yüz yüze bırakır. Çocuk bundan böyle annesi ve babası ile farklı başka bir arada olmak zorundadır. Bu durum ister istemez çocukta ümitsizlik ve güvensizlik oluşturur. Ancak bu çocukların her iki ebeveyni de sevmelerine ve onlarla vakit geçirmelerine müsaade verildiği ve teşvik edildiği takdirde çocuklar boşanmanın yol açtığı durumdan kurtulurlar ve yeni hayatlarına daha kolay ahenk sağlarlar.
Çocuklara açık yahut zımmi olarak bir ebeveyni sevmelerinin diğer ebeveyni sevmedikleri iletisi verilmemelidir. Bu çocuğun kafasını karıştırır. Çocuk kendi algılamasını sorgulamaya başlar. Diğer taraftan bu çocuklar bir ebeveyni sevdikleri için diğeri tarafından reddedileceklerinden korkabilirler. Bu da onların güvensizliğini artırdığı üzere bir ebeveyne yapışmalarına yol açabilir. Diğer ebeveyni de kaybetmemek için kendi benliklerinden ödün vermek zorunda hissedebilirler.
Çocuğa inançta olduğu ve sevildiği iletisini vermenin en kolay ve en faal yolu ebeveynlerin davranışları ile daima onları sevdiklerini belirli etmeleridir. Örneğin bol bol kucaklamak, öpmek, sırtlarını sıvazlamak ve onlarla konuşurken daima gözlerinin içine bakmak. Bu çocuğunuza his fikir ve gereksinimlerinin önemsendiği hissini verir. Ne kadar çabalanırsa çabalansın bazen boşanma kaçınılmazdır. Boşanma hayat seyahatinde kıymetli hayat olaylarından biridir. Şayet boşanma kaçınılmaz olmuşsa yapılacak een yeterli şey durumu olduğu üzere kabul edip evlilik ilişkisinde olmayan şeyleri oldurmaya uğraşmak; karı kocalık rollerinin bittiğini fakat ebeveynlik rollerinin devam ettiğini benimseyip ilişkilerin ve ortadaki etkileşimin ibresini anne ve babalık rollerine çevirmek ve bu rollerin hakkını vermek formunda yeni bir yolculuğa çevrilmeye kendine müsaade vermektir.