Kimse boşanmak için evlenmez fakat işte gün gelir yoların ayrılması gerekir. Hele bir de çocuk ya da çocuklar varsa ortada her şey daha da güçleşir. Pekala o çocuklara neler olur? Ebeveynlerinden birinden (genelde babadan) başka büyümek zorunda kalan çocukları neler bekler? Bu yazıda boşanma süreciyle birlikte uzakta kalan ebeveynin ve “aile”nin kaybının yası, eksikli olma algısı, ortada kalmanın açtığı yaralar, çocuğa birleştirici rol verilmesi, sırdaşlık, nizam değişikliğinin tesiri, istenmeme sevilmeme hissi, anneyle bağımlılık, rekabet sıkıntılarına tesiri ve kardeşlerin ayrılmasının tesirlerine değineceğiz ve boşanma süreci ve sonrası için kimi tekliflerde bulunacağız. Çoğunlukla çocuklar anne yanında kaldığı için yazıda çocuğun yanındaki ebeveyn yerine anne, uzaktaki ebeveyn yerine babayı kullanacağız. Lakin cümleler anne ve baba kavramları yer değiştirilerek de okunabilir. Boşanmayı öncelikle bir yas süreci üzere ele alabiliriz. Yani çocuk bir kayıp yaşar. Hem ebeveynin kaybı üzere yaşanabilir, hem de “aile” hissinin, eski nizamın kaybıdır. Bu kaybın yasını nasıl tutacağı çocuğun yaşı, evvelki ayrılık süreçlerinin nasıl geçirildiği, yanındaki ebeveynin bu olayla nasıl başa çıktığı, depresyonunun olup olmadığı, öteki takviye sistemleri (yakın aile fertleri), özellikte erkek çocuk için özdeşim için uygun şahısların olup olmadığı (dayı, dede vs..), babayla bağın sıklığı ve kalitesi, boşanma öncesi babayla bağlanma ve paylaşımın seviyesi, boşanma sürecinin ne kadar travmatik olduğu ( çocuğun önünde edilen hengameler, sarfedilen makûs kelamlar, boşanma nedeni, 3. şahısların dahil olduğu süreçlerde çocukların bu bilgilere maruz kalması üzere etkenler) tarafından belirlenir. Eksikli olma halinin yası da sürece eklenir. Artık çocuk başkaları üzere değildir, bir nevi nahoş ördek yavrusudur. Bu durumdan utanabilir, dışlanacağından korkabilir. Gizleme ve gizlenme eğilimi ortaya çıkabilir, daha evvel yaptığı aktiviteleri bırakabilir, görüştüğü arkadaşlarıyla görüşmeyi istememeye başlayabilir. Doğumgünleri, yılsonu şovları üzere özel günlerde bu nedenle daha sancılı, dertli, sonlu olabilir.
Arada kalma boşanma sonrası çocuğu en çok zedeleyen süreçlerden biridir. Anne baba birbirinden haber almak için çok da farkında olmadan çocuğu kullanabilir. “Babanla neler yaptınız?” “yanında kimler vardı?” “yeni konutu nasıl?” “ne konuştunuz?” “ ne yediniz?” üzere temiz görünen sorular bile çocuğa yük yükler ve başını karıştırır. Sorulara yanlışsız yanıt verse babasına karşı; yanlış karşılık verse annesine karşı kabahat işlediği hissine kapılabilir ve telaş seviyesi artar, ne yapacağını bilemez. Daha da berbatı birbirine karşı olumsuz hisler besleyen ebeveynlerin bu hislerini çocuklarıyla paylaşmaları ve bilinçdışında öçlerini çocuk aracılığıyla almaya çalışmalarıdır. Çocuk için en zehirli mantar bile daha az acı verir. Öbür ebeveyn hakkında olumsuz konuşmak, hakaret etmek, bilhassa de çocuğa ne kadar berbat davrandığını ya da çocuğu sevmediğini ima etmek maalesef sık yapılan yanlışlardan. “Bizi terketti”, “Seni düşünseydi aslında bunları yapmazdı”, “Onun ..sı yüzünden boşandık” bilinçdışında eski eşe karşı çocuğun hakemliğinde puan kazanma eforlarından öteki bir şey değildir ve çocuk sizin ya da eski eşinizin puanıyla ilgilenmemektedir, zira aslında annesi ve babası olarak her ikinizin de puanının 100 olmasını istemektedir. Çocuk kendini inançta hissetmek için anne babayı idealize etmek zorundadır. Bu noktaya yaptığınız her puan kırma teşebbüsü çocuğu idealizasyonunu tekrar sağlamak için savunma yapmaya zorlayacaktır. Çocuk için yorucu ve tasayı artıran bir durumdur.
Birleştirici rol verilmesinin yükü: Genelde güzel niyetli uzak etraf tarafından yapılan yersiz bir teşebbüstür. “Onlar bir yanlış yaptı, sen onları birleştir” denir, çocuğa taşıyamayacağı kadar yük bindirilir. Aslında boşanan ailelerde çabucak her çocukta anne babayı birleştirme fantezisi varken dışarıdan gelen bu ikazlar ve nasihatler çocuğu bir yanılsamaya iter. Bu imkansız vazifesi gerçekleştiremeyen çocuk, başarısızlığı kendi beceriksizliğine ya da sevilmemesine mal edebilir. Bir de boşanmayı istememiş olan ebeveyn tarafından yapılan hali vardır ki çocuk için daha da yaralayıcı olur.
İstenmeme-sevilmeme algısı: Çocuklar tabiatları gereği egosentrik yani ben merkezci düşünürler. Uygun ya da makûs etraflarında ne oluyorsa kendilerine mal etme eğilimindedirler. Küçük bir çocuğa “güneş neden doğuyor?” diye sorsanız, “beni ısıtmak için” diyecektir. Bunu üzere, olan olumsuz olayların da kendisinden kaynakladığı üzere bir kanısı vardır. Boşanmanın ve sonrasında babayla görüşememenin faturasını da kendisine çıkarma ihtimali büyüktür. Bu nedenle boşanma sonrası birçok çocuk istenmediği sevilmediği bu nedenle terk edildiği hissine kapılabilir.
Sırdaşlık: Anne ve baba bilinçdışı ya da bazen kısmen şuurlu olarak paylaşımı artırmak ve bilhassa çocuğun gözünde hatalı olmadığını kanıtlamak hedefiyle çocukla sırdaşlık etmeye başlayabilir. Bu sırdaşlık boşanma sebebinin açıklanması, evvelki uyuşmazlıkların paylaşılması, öbür ebeveynin sevilmeyen yanları, makus özellikleri, O’ndan ne çok çektiği ve şuanki özel hayatını içerebilir. Meğer ki bu çatırdayıp sallanan kulelerin ortasında gidip gelirken çocuk için anne babanın, anne baba yerinde kalmasına muhtaçlığı vardır. Anne babanın özel hayatına dair her bilgi çocuğun iç dünyasına zehirli bir ok atmak üzeredir. Anne baba, çocuklarının sıralarını dinleyebilirler fakat bu sırdaşlık tek taraflı olmalı, kendi sırları konusunda ketum olmalıdırlar. Çocuğun sırtına taşıyamayacağı yükler yüklenmemelidir.
Yersizlik yurtsuzluk ve sistemin değişmesi: Rutin ve nizam çocuklar için hamidir. Bilhassa ergenlikte lakin genelde her yaşta kurallardan ve rutinden şikayet etseler de ( neden her gün tıpkı saatte yatmalıyım, neden daha uzun çizgi sinema izleyemiyorum, off bugün de okula gitmesem noolur?) çocuklar hangi gün hangi saatte neler olacağını, neler yapacaklarını bildiklerinde inançta hissederler, ekstra gerilime girmezler. Ancak boşanma sonrası meskendeki hesap çarşıya uymayabilir. Baba (uzaktaki ebeveyn yerine kullanılmıştır) artık eskisi kadar sık göremediği çocuğunu her fırsat bulduğunda görmeye çalışabilir, ya da tahminen çocuğa bağlanması eşe bağlanmasından zayıf olan babalarda hatırlatılmazsa çocuğu alma gereksinimi hissetmeyebilir. Tutarsızlık ve düzensizlik çocuğun gerilimini, tasasını artıracaktır. Baba gelecek mi gelmeyecek mi, alacak mı almayacak mı telaşıyla uğraşan minik zihni öğrendiklerini kaydetmekte zorlanmaya başlayabilir, çocuğun der başarısı düşmeye, daha unutkan olmaya başlayabilir. Kimi aileler çocukların 1 hafta bir annede bir hafta babada kalması üzere bir formül bulabiliyorlar. Bunun da çocukta göçebelik hissine yol açacağını düşünüyorum. Çocuğun bir tane birincil konutu ve odasının olması, başka konuta kısa mühletlerle gelip gitmesi daha uygun olabilir.
İşyerinde bir hafta bu odada, bir hafta uzaktaki öbür bir odada çalıştığınızı düşünün. Ya da her haftanın muhakkak bir günü süreksiz vazifeyle öbür bir odaya geçtiğinizi.. Hangisi daha kolay ve inançta hissettirirdi. Bir kişinin bilhassa de bir çocuğun yerinin yurdunun aşikâr olması, bilhassa de çekirdek aile parçalandıktan sonra (nükleer çekirdek aile de denebilir bu durumda) aidiyet hissinin korunması açısından kıymetlidir.
Simbiyotik bağın ve bağımlılığın çözülememesi: Anne, bebeğin birinci bağlandığı kişidir. Baba ise dış dünyanın temsilcisidir. Çocuğa dış dünyayı tanıtarak, çocuğu dış dünyaya davet ederek anneyle olan bağımlılığından kurtulmasına yardımcı olmak temel fonksiyonlarındandır. Babanın boşanma sonrası gitmesi durumunda anneyle kalan çocuk için simbiyotik bağın çözülmesi ve bağımlılıktan özerkliğe geçiş süreci zora girer. Burada annenin özellikleri ve babanın çocukla ilişkilenme biçimi ve sıklığı kıymetlidir.
Rekabet: Çocuk kızsa hem bağımlılık ve hem anneyle rekabet problemleri alakayı düzgünce çatışmalı hale getirebilir. Çocuk erkekse, babayı rekabette alt etmiş olmanın keyfi ve suçluluğu bir ortada yaşanır. Hele anne eşinin gidişiyle yaşadığı boşluk hissiyle birlikte, çocuğuyla tıpkı yatağı paylaşmaya başladıysa o vakit erkek çocuğunun iç dünyası güzelce karışır. Bilhassa 3-5,5 yaşları ortasında, yani erkek çocuğun annesine aşık olduğu ve babayla rekabet ettiği periyotta yaşanan bir ayrılıkta anne çocuk ortasında sonların korunması bilhassa değerlidir.
Kardeşlerin ayrılması: Kardeşlerden birinin annede birinin babada kaldığı durumlarda haset, kıskançlık, hasret, öfke üzere hisler yaşanabilir. Bu durumda çocukların kaybı daha da büyüktür.
Ebeveynlere teklifler:
Nasıl anlatılmalı? Boşanma süreci netleştiğinde, mümkünse anne baba bir ortada çocukla konuşmalıdır. Ayrılık kesin değilse çocuğa boşanmadan bahsetmemek uygun olur, aksi takdirde derdi çok artar. Mutlaksa “Anne babalar evlenmeyi kendileri ister ve kendileri karar verirler fakat bazen uyuşmazlıklar yaşayabilirler. Bu uyuşmazlıklar ve arbedeler çok olursa bazen başka konutlarda yaşamaya karar verebilirler. Biz de annenle/babanla bundan sonra farklı konutlarda yaşamaya karar verdik” denebilir. Yaşına ve manaya kapasitesine nazaran bu konuşma düzenlenebilir. Lakin çocuğun boşanmada bir rolünün olmadığı, bunun tıpkı evlenme kararında olduğu üzere anne ve babanın kendi ortasında bir karar olduğu vurgulanmalı, gerekirse daha açık olarak “bu durumda senin bir kabahatin yok, değiştirmek için yapabileceğin bir şey yok, bu annenle/babanla ortamızda bir konu” da denebilir. Çocuğun anlayacağı halde gelecekte yaşayacaklarına dair kısaca bilgi de verilmelidir. Zira çocuk boşanmanın ne olduğunu tam olarak bilmeyebilir. Kendisine ne olacağıyla ilgili korku yaşar. “Baban yeniden baban, ben yeniden annenim bu değişmez. İkimiz de seni çok seviyoruz ve bu daima bu türlü kalacak. Lakin sen benim yanımda kalacaksın, .. günleri baban seni alacak ve onun meskeninde kalacaksın vs..” üzere gelecekle ilgili bilgilendirme yapıldıktan sonra soracağı sorulara nazaran ayrıntılandırma yapılabilir. Her şeyi biranda anlatmaktan ve şimdi hazır olmadığı, bilhassa korkusunu korkusunu artıracak bilgilerden kaçınılmalıdır (İlerdeki yeni bağlantılar gibi). Çocuğa palavra söylemek (babanın uzakta çalışmaya gittiği gibi) yeniden çocuğun “iyiliği” düşünülerek yapılan yanlışlardan. Çocuklar biz duymadıklarını hissetmediklerini düşünsek de bir şeylerin çok aykırı gittiğini, hiç değilse mutsuz ya da üzgün olduğunuzu hissederler. Bu türlü bir durumda bir açıklama getirmezseniz en kötüsünü düşünme olasılıkları artar. Dahası bu algıladıkları zıtlıkları kendilerine mal edebilirler. Dertleri artar. Makus bir şeyler oluyor ancak ne olduğunu bilmiyor olduğunuzu düşünün. Boşanma sonrası birtakım günler eskisi üzere tıpkı meskende kalmak, bir arada “aileymiş gibi” yapmak çocuğun başını karıştırır. Geri dönülebileceği umudunu doğurur. Umudu bir türlü gerçekleşmeyen çocuk her seferinde bir defa daha hayalkırıklığı yaşar. Her yas sürecinde olduğu üzere çocuğun hislerini tabir etmesine fırsat verilmeli, hiçbir şey olmamış üzere yapması, süratlice toparlanması beklenmemelidir. Çocuğun öfkeli ve yahut üzgün olması doğaldır. Babayla sistemli görüşmeler olması çok değerlidir. Günün ve saatinin makul olması herkes için kollayıcıdır. Anne depresyona girdiyse ya da başa çıkmakta çok zorlanıyorsa yardım almaktan çekinmemelidir. Baba yerinden bağlantı kurabileceği dede, dayı, erkek bir öğretmen üzere sağlıklı erkek figürleriyle alakasını kuvvetlendirmek yerinde olabilir. Çocuğa taşıyamayacağı sorumluluklar vermek erkenden olgunlaşmasına: içi ham bir meyveyken dışının sert kabuk bağlamasına yol açacaktır. Babanın “gittiği” her durumda sıklıkla yapıldığı üzere “Bu konutun reisi/babası artık sensin” denmemeli, çocuğa erişkin sorumluluğu yüklenmemelidir. Taşıyamayacağı büyük bir yük olduğu kadar, ensestiyöz hisleri da alevlendiren bir söylemdir. Eşinize olan öfkenizin en büyük ziyanının çocuğunuza olacağını unutmayın: Eski eşinize yönelik olumsuz kelamlar, imalardan uzak durun. Geniş etrafın de çocuğun yanında annesi/babasıyla ilgili olumsuz konuşmaması için evvelce uyarın. Eski eşinize söylemek ya da sormak istediklerinizi kendisine söyleyin, ateşe sokamadığınız eliniz yerine çocuğunuzu kullanmayın. Sizin baş edemediğiniz durumlarla O’nun baş etmesini beklemeyin. Ne yediniz, ne yaptınız üzere sorular yerine, çocuğun kendisine ve hislerine odaklanan sorular sorun: Nasılsın? Günün nasıl geçti? üzere.. Hafiyelik yapmayın ve O’ndan da hafiyelik yapmasını beklemeyin. Geçmiş ya da aktüel mevzularda sırdaşlık etmeyin; arkadaş değil, anne-baba yerinde durun. Birçok arkadaş bulabilir fakat anne ve babası birer tanedir. Çocuğun özel günlerinde mümkünse bir ortada yanında olmak kıymetlidir. Eksikli hissetme konusunda konuşmaya çalışın. Boşanmış aile çocuklarının birbirleriyle arkadaşlık etmesi birbirlerini anlamaları, yaralarını bir arada sarmaları açısından faydalıdır. Fakat sadece boşanmış aile çocuklarıyla arkadaşlık eden çocukların kendi hüznü ve çatışmasından çıkamaması, bilhassa ergenlerde kendi hisleriyle arkadaşının hislerini ve yaşadıklarını vakit zaman karıştırması, olumsuz hislerin girdap tesiriyle kendini tedavi emelli tehlikeli olabilecek alışkanlıklara başvurması dikkat edilmesi gereken bahislerdir. Eksiğini kapatma dürtüsüyle sınırsız davranmayın, çok armağanlara boğmayın. Eşyalar ve oyuncaklar sevginin yerini doldurmaz. Sevdiğinizi, onunla eğlendiğinizi göstermek için çocuğunuza özel vakit ayırmanız, sizin de eğlendiğiniz oyunlar ve aktiviteler yapmanız kafidir.
Çocuğun alanlarını artırmaya çalışın: sevdiği kimi kurslar, yeteneğine nazaran hobiler üzere. Bilhassa spor ve tiyatro çocukların ruhsal gelişimleri açısından önerilir. Fakat hiçbir vakit zorlayıcı olmamakta yarar var. Son olarak, çocukların adaptasyon yeteneği çok fazladır. Birçok yeni duruma erişkinlerden daha süratli ve daha basitçe adapte olabilirler. Bu söylediklerimizden kimileri sizin çocuğunuzun ya da sizin de başınıza gelmiş olabilir fakat bu ruhsal olarak mutlaka yaralandığı ya da hastalanacağı manasına gelmez. Kesinlikle izleri olacaktır lakin kimin hayatında izler yok ki? Yara izlerimiz bizi biz yaparlar. Üretken beşerler, bilhassa sanatkarlar yaralarını dönüştürebilen insanlardan çıkar.
