Bipolar bozukluk, iki uçlu bozukluk ya da manik-depresif hastalık olarak ta bilinen, mani ve depresyon devirleriyle karakterize bir ruhsal bozukluktur. Mani ve depresyon birbirine zıt alevlenme ve yatışma periyotlarıdır. Mani devri, kişinin çok ve abartılı coşku yaşadığı, enerjik hissettiği, uyku muhtaçlığının azaldığı, kendisini olduğundan daha uygun, kıymetli, güçlü hissettiği ve his durumunun çok yükseldiği bir devirdir. Depresyon ise değersizlik, mutsuzluk, karamsarlık, zevk alamamanın hakim olduğu, vakit zaman vefat niyetlerinin eşlik edebildiği çökkünlük devridir. Hastalık periyotları dışında kişi neredeyse tama yakın olağana döner. Birtakım hastalarda ise hayatı kısmen etkileyen belirtiler görülebilir.
Farklı toplumlarda değişmekle birlikte ortalama olarak % 1,5 sıklığında görülmektedir. Birinci derece yakınlarında bipolar bozukluğu bulunanlarda topluma nazaran 7 kat daha fazla görülmektedir. Başlangıç yaşı ekseriyetle 20-30’dur. Bipolar hastaların büyük çoğunluğu birinci ataklarını geç ergenlik periyotlarında yaşarlar. Başlangıç yaşının saptanması her vakit mümkün değildir. Bilhassa birinci belirtiler depresif dönemse, fark edilip tedavi başvurusu yapılıncaya kadar geçen periyot ortası uzundur.
Bayan ve erkeklerde benzeri sıklıkta görülür. Bayanlarda süratli döngülülük (yılda 4 yahut daha fazla atak) ve beraberinde yeme bozuklukları sıklıkla eşlik ederken, erkeklerde hastalığın manik periyotla başlaması ve beraberinde alkol berbata kullanımı/bağımlılığı ve davranış meseleleri sıklıkla izlenmektedir. Bayanlar doğum sonrası birinci 4 hafta hastalığın alevlenmesi açısından risk altındadırlar. Çocukluk çağı bipolar bozukluk hastalarında %40-90 oranında Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), aksi olma- aksi gelme bozukluğu, davranım bozukluğu ve unsur kullanım bozukluklarının da eşlik ettiği izlenmektedir.
BELİRTİLER
Mani periyodunda;
En az 1 hafta mühletle yükselmiş olağan dışı his durumu klinik tablaya hakimdir.
Sıklıkla dini, politik, ekonomik, cinsel ya da kötülük görme ile ilgili ağır fikir uğraşları vardır.
Kişi, çok konuşkan, çok hareketli ve coşkuludur.
Renkli giysi ve çok makyaj yapabilir. Gereksinim dışı alışveriş/para harcama yapabilir.
Garip davranışları olabilir. Tanımadığı beşerlerle kolay irtibat kurar, samimi olur lakin alaka yüzeyseldir. Uygunsuz el kol hareketleri, latifeler yapabilir.
Niyet akışı süratlidir yani süratli düşünür, konuşurken bahisten mevzuya atlar, fikir uçuşmaları yaşar.
Özgüveni yüksektir, kendince üstün yeteneklidir, birçok beşerden büyüklenmecidir.
Bulaşıcı bir sevinci vardır, birden fazla vakit karşısında ki beşerde gülümsemeye neden olacak davranış ve konuşmaları olur. Lakin bazen de sevincin yerini öfke alabilir.
Uyku azalır, kilo kaybı yaşar, enerjik davranışları nedeniyle bir mühlet sonra bitkin düşer.
Mesleksel ve toplumsal fonksiyonelliği azalır.
Depresyon devrinde;
His durumuna mutsuzluk, karamsarlık, ümitsizlik hakimdir.
Değersizlik kanıları, suçluluk ve pişmanlık duyarlar.
Evvelce yaptığı iş ve etkinliklerden keyif alamama, yapmak istememe ortaya çıkar.
Uykusuzluk, iştahsızlık, kilo kaybı, cinsel istekte azalma vardır.
Mevt ve intihar niyetleri eşlik edebilir.
Depresyon belirtileri bazen tipik klinik tablonun terine seyreder. Çok ahenge (hipersomnia), hiperfaji (aşırı yemek yeme) görülebilir.
Karma (mikst) devirde;
Tam bir mani tablosunun yanı sıra depresyonun en az üç belirtisinin birlikte görülmesidir. Kabarmış ve taşkın his durumu, irritabilite, kızgınlık, anksiyete, çökkünlük, his durumunda oynaklık, çok konuşma,ajitasyon, uykusuzluk ve büyüklenmecilik ile karakterizedir. Bayanlarda daha sık görülür ve intihar riski daha yüksektir.
HASTALIK SÜRECİ VE SONLANIM
Bipolar bozukluk çoğunlukla depresif periyotla başlar. Hastaların %90’ında birinci manik atak sonrasında hastalık periyotları (epizod) tekrarlamaktadır. Kişi yaşlandıkça hastalık devirleri ortasındaki müddet kısalma eğilimindedir. Hastaların büyük bir kısmı hastalık periyotları ortasında fonksiyonellik seviyelerine tam olarak geri dönebilirken, kimi de bireyler ortası ve mesleksel zorluklar yaşamaya devam ederler.
Süratli döngülü hastalık periyotları, hastalık öncesi düşük fonksiyonellik, unsur ve alkol kullanım bozukluğu hikayesi, hastalık sırasında uyumsuz psikotik belirtiler yaşamak berbat gidiş ile bağlantılıdır. Topluma nazaran intihar riski 15 kat daha fazladır ve çoklukla depresyon periyodunda olur.
ÖTEKİ RUHSAL BOZUKLUKLAR VE TIBBİ HASTALIKLARLA BİRLİKTELİK
Bipolar bozukluğu olan hastaların %50-70’inde öteki bir ruhsal hastalık da eşlik eder. En sık olarak ‘Kaygı Bozuklukları’ (anksiyete) daha sonra unsur ve alkol berbata kullanım/ bağımlılığı eşlik eder. Eşlik eden ruhsal hastalıklar varlığında hastalığın gidişinin daha berbat, mesleksel fonksiyonlarda yetersizliğin daha bariz olduğu, hastalık periyotlarının daha ağır geçeceği öngörülür.
Bipolar bozukluğa %28 Migren, %58 çok kilo, %10 tip II diabet ve %10 oranında hipotiroidizm eşlik eder. Tıbbi hastalık ek tanısı bayanlarda daha fazladır. Obezitenin görülme nedeni bu hastalarda idman yapmama, çok karbonhidrat tüketimi, antipsikotik ilaç kullanma ve yeme bozukluklarının eşlik etmesidir.
TEDAVİ
Bipolar bozukluk hastalarında uygun tedavi ile değerli oranda duygudurum dalgalanmaları ve beraberindeki hastalık belirtilerinin uygunlaşması sağlanabilir. Başka taraftan kişi tedavi almadığında hastalık seyri kötüleşir, ataklar ortası periyot kısalır, mani ve depresif devirler daha ağır seyreder ve hastalık dışı periyottaki düzgünlük hali yerini kısmen devam eden belirtilere bırakır. Tedavi ile hastalık şiddeti daha az, hayat kalitesi yüksek bir hayat sürülebilir.
Tedavi yaklaşımında akut periyodun tedavisi ve tablo yatıştıktan sonra kollayıcı tedavi süreci vardır. Akut mani devrinde temel gayeler, riskli davranışların süratlice denetim altına alınması ve belirtilerin yatıştırılmasıdır. Hastanın nerede, nasıl ve ne ile tedavi edileceği kararı verilirken, her hasta için mevcut durum özellikleri tek tek ele alınmalıdır. Birinci ataksa, kendisine ve etrafına ziyan verici davranışları varsa, ayaktan tedaviye ahenk gösteremeyecek durumda ise hastaneye yatırılması düşünülmelidir. Hastalığına karşı iç görüsü varsa, aile takviyesi kâfi ise ve ilaç ahengi varsa ayaktan tedavisi planlanabilir. Akut mani tablosunda ‘duygudurum düzenleyiciler’, ‘antipsikotikler’ ve ‘benzodiazepinler’ ismi verilen ilaçlarla tedavi düzenlenir. Kimi bilhassa durumlarda ise Elektrokonvülsif tedavi (EKT) planlanır. Depresyon periyodunda antidepresanların yanı sıra duygudurum düzenleyiciler, psikotik bulguların varlığında antipsikotikler ve EKT tercih edilir.
Bipolar bozukluk yineleme riski çok yüksek bir hastalıktır. Hastaların üçte ikisi beş yıl içinde tekrar hastalanır. Ayrıyeten özkıyım riski, hastalık devirlerine eşlik eden alkol ve unsur kullanım bozuklukları üzere eşzamanlı hastalıkların varlığı ve ortası şahıslar ortası problemler yaşayabileceği için esirgeyici tedavi gereklidir. Kollayıcı tedavide duygudurum düzenleyiciler tercih edilmektedir. Ekseriyetle ikini ataktan sonra gözetici tedavi başlanmaktadır. Lakin birinci atak hastalık devrinin ağır ve psikotik bulguların varlığı, hastalık devri sırasında ağır davranış sıkıntılarının olması, davranışların yaşamsal ya da psikososyal alanlarda ağır sonuçlar yaratabilecek seviyede olması, hastanın toplumsal açıdan kritik bir periyotta bulunması, ailede hastalık hikayesinin bulunması, hayat kalitesinin bozulmuş olması ve kendisinin esirgeyici tedavi istemesi durumunda birinci hastalık atağından sonra da başlanabilir.
İlaç tedavinsin yanı sıra destekleyici olarak psikososyal teşebbüs teknikleri de uygulanmaktadır. Psikoeğitim, ilaç tedavisine ahengi desteklemek, hastayı ve aileyi eğitmek, ilaç yan tesirleri konusunda bilgilendirmek, hastalığı kabullenmekte olan dirençleri anlayıp üstesinden gelmek ve telaşları gidermek için gereklidir. Yeniden aile odaklı terapiler, ailenin dayanağının sağlanması ve arttırılması, hastalık hakkında bilinçlendirilerek atakların erken devirde fark edilmesi, eleştirel ve olumsuz tavırların değiştirilmesi maksadıyla uygulanmaktadır. Tekrar hastalığa yönelik içgörü kazandırılması, kişin günlük aktivitelerinin düzenlenmesi, şahıslar ortası problemleri en aza indirmeye ve ilaç ahengini artırmaya yönelik kişisel psikoterapilerden de faydalanılmakdır.
Son olarak, bipolar bozukluk hastaları bilhassa mani periyodunda yaşanılan canlılığı hastalık lehine yorumlayamazlar. Bu nedenle aile ve arkadaş etrafları tarafından belirtiler fark edildiğinde hastanın tabibe başvurmasının sağlanması gerekmektedir.