Günümüz psikiyatrisinde, telaş ve hüzün üzere hisler ile bu hislerle bağlantılı davranışsal ve fizyolojik değişiklikleri içeren bir çok hastalığın tedavisi mümkün. Pekala ya aşkın?
Karşılıksız yahut platonik bir aşktan müzdarip bir kişinin yardım çığlıklarına nasıl karşılık verilebilir? Aşk da his, davranış ve fizyolojik değişikliklerden oluşan bir fenomen olduğuna nazaran tedavisi mümkün olamaz mı? Bu soruya karşılık arayan bilim adamları tedavisi aranan her hastalıkta olduğu üzere öncelikle aşkın nasıl ortaya çıktığını incelemeye başlamışlar. Aşk çok temel ve kozmik bir fenomen olsa da, nasıl ve neden olduğunu anlamak hiç kolay değildir. Öncelikle nedeni araştırılacak fenomenin objektif olarak tanımlanabilir olması gerekir. Lakin aşk ne kadar üniversal olsa da hissedilenler sözlerle ifade edilmenin çok ötesindedir ve bireyden bireye değişiklikler gösterir. Aşkın tarifinde objektif olmaya çalışan bilim adamları aşkı duygusal, davranışsal ve fizyolojik olarak 3 farklı lakin birbirinden ayrılmaz bileşen ile açıklamaya çalışmıştır. Davranışsal bileşeninde sevgi duyulan bir varlığa yönelmiş çok odaklanma ve dikkat, sevilen kişinin takıntılı bir biçimde düşünülmesi, varlığına bağımlılık ve yokluğunda hissedilen mahrumluk bulunmaktadır.
Psikiyatride husus bağımlılığı kriterlerindeki “bağımlılık yapıcı madde” terimi “sevilen kişi” , “kullanım” ise “görüşmek” olarak değiştirildiğinde, Aşkın tarifi aşağıdaki üzere olur;
-
Sevilen kişi ile giderek daha fazla vakit geçirme muhtaçlığı ve birden fazla kere tasarlandığından daha uzun müddetle görüşülmesi
-
Sevilen kişi ile görüşülmediğinde aşka has mahrumluk belirtilerinin ortaya çıkması (özlem,kaygı, mutsuzluk, uyku bozukluğu vb..)
-
Sevilen kişiyi öncelikle etkilemek sonra görüşmek akabinde da tesirlerinden kurtulmak ( geçirilen anların düşünülmesi gibi) için çok fazla efor ve vakit harcanması
-
Platonik yahut karşıklıksız bir aşk kelam konusu ise sevilen kişiyi sevmekten kurtulmak ya da hislerini kontrol altına almak için daima bir istek ya da boşa çıkan uğraşların varlığı
-
Sevilen kişi ile vakit geçirmek yahut geçirmeyi planlamak nedeniyle toplumsal ve mesleksel etkinliklerde gereken sorumlulukların alınamaması
Tanıma bu halde bakarsak, aşık olma halindeki davranışlarla husus bağımlılığında gözlenen tüm davranış belirtilerinin örtüştüğünü görüyoruz.
Aşk acısı için söylenen “Çivi çiviyi söker”mottosunu kolay bir mahrumluk belirtisi ile husus arayışı olarak mı kıymetlendirmeli?Aşk hakikaten bağımlılık yapar mı? Bu sorular çağdaş psikiyatrinin yeni araştırma alanları.
Aşkın duygusal bileşeninde vecd halinde memnunluk, ayrılık tasası, hasret, kıskançlık üzere hisler bulunur. Fizyolojik bileşeninde ise aşkta güç artışı, uyku muhtaçlığının azalması, iştahın kesilmesi, sevilen şahsa yönelen erotik istekler, sevilen kişinin düşünsel yahut objektif varlığında titremeler, kalp çarpıntısı, sıcak hissi üzere değişiklikler yaşanmaktadır.
Görüntüleme teknikleri ile bakıldığında aşık olan şahıslarda aktive olan alanlar ile beynin ödül sistemlerinin yer aldığı alanların neredeyse benzeri olması, ödül, bağımlılık ve çok sevinç ile ilişkilendirilen bir nörotransmitter (beyinde sinirsel iletimde misyonlu ulakçılar) olan dopaminin aşkın kimyasında rol oynadığını düşündürmektedir. Dopamin artışı ile memnunluk, hayattan zevk alma, cinsel istek artışı ve konsantrasyon artışı (aşkta seçici dikkatin sevilen bireye yönelmesi) gözlenirken, dopamin salınımı ile serotonin seviyeleri düşer. Düşük serotonin seviyeleri ile ise iştah azalması, uyku düzensizlikleri, takıntılı niyetler ( aşkta sevilen kişi hakkında takıntılı, tekrarlayıcı ve karşı konulamayan düşünceler) görülür. Dopamin birebir vakitte prolaktin denilen cinsel isteği azaltan bir hormonun tesirini azalttığından aşkın varlığı müddetince artmış cinsel isteği de garantilemiş olur. Dopamin beynin dışındaki periferik organlarda ise norepinefrin üzerinden dolaylı tesirleri ile kalp atışlarını hızlandırır ve kan basıncını yükseltir.
Kuşlar ve insan dışındaki öbür memelilerde görülen kur yapma ve çiftleşme ritüellerinde, aşık kişilerdekine misal formda yükselmiş dopamin ve norepinefrin, azalmış serotonin seviyeleri görülmesi aşkın basitçe evrimleşmiş bir kur ritüelinden farklı olmadığını düşündürebilir. Fakat insanlardaki romantik aşk öteki memelilerdeki çiftleşme ve üremeye yönelik olan kur ritüelinden farklı olarak sadakat kelamı verilen bir alaka ile devam etme eğilimindedir. Bilim adamları romantik aşkın bağlanma, cinsel isteğin üreme ile bağlı başka işlevleri olduğunu, aşkın başlangıçta yalnızca üremeye yönelik bir partner bulma yolunda genel bir uyarılma hali olduğunu öne sürmüşlerdir. Pekala ne vakit aşk romantik aşk olur?
Romantik bağlanma ve ebeveyn-çocuk bağlanması, tıpkı toplumsal davranış kümesine ilişkin olan duygusal yakınlığın iki başka prototipidir. Doğum ve emzirmeyi başlatan hormon olan oksitosin bilhassa anne ve çocuk ortasındaki bağlanma davranışı, erken sosyalizasyon ve inanç duygusu ile bağlıdır. Uzun vadeli ve karşılıksız bir bağlanma olan anne-çocuk sevgisinde de romantik aşkla benzer nöral devreler rol aldığı düşünülmektedir. Oksitosin ve vazopressin konsantrasyonlarının romantik aşkla bağlanma ve eşleşme sırasında yükseldiği sanılmaktadır. Yapılan bir çalışmada aşık olan çiftlerdeki oksitosin seviyelerinin 6 ay sonraki romantik birliktelik ihtimalini öngörebileceği öne sürülmüştür. Vazopressin ise böbrek üstü bezinden salgılanan bir hormondur. Birçok memeliden farklı olarak tek eşli yaşayan tarla farelerinde vazopressinin salınımı engellendiğinde, farenin eşine bağlılığını kaybetmesine ve eşini başka rakiplerden korumamasına neden olunduğu saptanmıştır. Vazopressin bilhassa erkeklerde toplumsal davranıştan ve öbür erkeklere gösterilen saldırgan davranıştan sorumlu tutulmaktadır. Oksitosinin ayrıyeten her iki cinste de orgazm ile salınımı artmaktadır. Bir teoriye nazaran de daha çok seks yapan çiftelerde bağlanmanın daha derin olduğu öne sürülmüştür.
Erkeklerde artan testesteron seviyeleri münasebette sadakatsizlik ile bağlantılıyken, tek eşli bayanlarda sadakat ile testesteron seviyeleri ortasında münasebet bulunmamıştır. Yumurata mı tavuktan tavuk mu yumurtadan misali erkekler yüksek testesteron seviyeleri ile aldatma hareketinden aklanacaklar mı , yoksa dışarıda eş arama davranışını sürdüren erkeklerde testesteronun yükseldiğini varsayarak sadakatsiz erkekleri bayanlar kan testi ile mi yakalayacak, bunu vakit ve bilim gösterecek.
Son yıllarda testesteronun salınımının tetiklenmesinde feromenlerin rolü olduğu düşünülmektedir. Aşkta sadakat için gözün dışarıda olmaması gereği çalışmalarda da gösterilmiş ve romantik aşk hisseden bireylerin yabancı bireylere ilişkin beden kokularına karşı daha az hassas olduğu saptanmıştır. Fakat şaşırtan sonuç aşık olan bireylerin sevilen kişinin kokusuna karşı hassasiyetlerinin artmadığıdır ki, aşkın en temel bulgularından biri olan sevilen bireye yönelik seçici ve artmış dikkat hali le bu veri uyuşmamaktadır. Bu durumda aşk ve romantik aşk iki farklı fenomen olup, aşkta sevilen bireye yönelik seçici ve artmış dikkat hali mevcutken, sadakat vaad eden romantik aşkta ise dikkatin muhtemel tehtidlere karşı kapalı olduğu ya da öbür bir değişle romantik aşkın gözünün kör olduğu düşünülebilir.
Aşkın ömrü 3 yıldır kelamını lugatımıza katan, romantik aşkın 2 ile 3 yıl sürdüğü, deneklerin bu müddet sonunda aşık hissetmedikleri sonucuna varan meşhur çalışmanın devam çalışmasında da romantik aşk taraftarları hüsrana uğramıştır. Bağlantının başında romantik aşk hisseden deneklerin kortizol seviyelerinin denetimlere nazaran yüksek olduğu ve bu seviyelerin 1 ile 2 yıl ortasında bağ devam etse bile olağan seviyelere indiği bildirilmiş, bunu destekleyen öteki çalışmalar da romantik aşkın başında yüksek olduğu tespit edilen hudut büyüme faktörünün de kortizole benzeri formda seyrettiğini tespit etmiştir. Hudut büyüme faktörü romantik aşkta hislerin yoğunluğu ile hakikat orantılı olarak yüksek bulunurken, 2 yılın sonunda başlangıç bedeli ne kadar yüksek olsa da sonunda olağana dönmektedir.
Velhasıl aşk romantik de olsa safi aşk da olsa bitiyor, geriye ilgi kalıyor. Uzun müddetli alaka düşünen aşık bireylerde, münasebet düşünmeyenlere nazaran kortizol seviyelerinin uzun periyodik ve daha yüksek olduğu tespit edildiğine nazaran, bu durumda romantik aşkı bağa taşıyacak şey kortizolü mümkün olduğunca arttırmak olabilir. Kortizol bedenimizde gerilime tepki olarak salgılanan bir hormondur ve uzun vadeli salınımında bedenin bağışıklık sistemini baskılar. Buradan yola çıkıldığında ise aşk fakat korkulu olduğunda mı kendini yaşatıyor ve bağlantıyı garantilediğinde bağışıklık sistemini bir diğerinin girişine müsaade vermek için zayıflatıp “ben”in “biz” olmasına müsaade veriyor?
Muğlak nörobiyolojik bulgular aşkın varoluş gizemini tam olarak çözmemize yardımcı olamasa da, beklenen düzeneklere ışık tutmuştur. Çağdaş dünya insanı her ne kadar aşkın nasıl çalıştığını bularak hem aşk iksiri hem de istemediğinde aşk tedavisi kullanarak acı çekmeden, uğraşmadan gayeye ulaşmak istese de; Aşkı aşk yapan alınan riskler ve çekilen acılardır tahminen de…Aristo’nun da dediği gibi “Sevmek acı çekmektir, sevmemek ölmek. Sevmek zevktir fakat yalnız sevilmenin hiçbir zevki yoktur”