Okul ve aile, toplumsallaşmanın iki kıymetli aracıdır. Bilhassa; çocuğun alakada bulunduğu aile üyeleri, öğretmenleri, sınıf arkadaşları ve akranları toplumsallaşma sürecinin en kıymetli yapı taşlarıdır. Aile ve okul ortamı; yalnızca toplumsallaşma sürecinde değil, bireyin muhakkak kişilik özelliklerinin gelişiminde de kıymetli bir etkendir. Örneğin; yapılan pek çok araştırmada bireyin özsaygısının gelişiminde, aile ve okul yaşantılarının ve bu yaşantıları algılayış biçiminin büyük bir kıymet taşıdığını görürüz. Lakin, kimi aile özellikleri, çocuğun zihinsel gelişimini ve okul muvaffakiyetini etkilerken duygusal güzel halini ya da genel ahenk düzeyini etkilemeyebilir. Örneğin; ailedeki akademik muvaffakiyet yönelimi; çocuğun okulda başarılı olmak için çabalamasını sağlayabilir lakin bu durum onun özsaygısının gelişimine direkt olumlu bir katkıda bulunmayabilir.
Özsaygı ise bireylerin ömrünün farklı taraflarını etkileyen bir kişilik değişkenidir ve sağlıklı bir kişilik gelişiminin önkoşulu olarak tanımlanabilir. Özsaygının seviyesi; kişinin düşündüğü, söylediği ve yaptığı her şeyi, dünyaya bakışını, öteki insanların ona bakışını, hayatıyla ilgili yaptığı seçimleri, sevgi verme ve alma yeteneğini ve değiştirilmesi gerekenleri değiştirmek için harekete geçme gücünü tesirler.
Özsaygı, “bireyin kendini yetenekli, değerli, başarılı ve bedelli olarak algılama derecesi” olarak da tanımlanabilir. Bir diğer deyişle “özsaygı, kendimize karşı olan olumlu ve olumsuz tutumlarımız”dır. Özsaygı, bireylerin toplumsal, duygusal, bilişsel ve akademik ömürlerini tesirler. Sağlıklı bir kişiliğin ön koşulu olan öz hürmet, kişinin; toplumun faal ve iştirakçi bir üyesi olmasında kıymetli rol oynar. Topluma etkin bir biçimde iştirak ferdî muvaffakiyet ve memnunluğu da beraberinde getirir. Yüksek özsaygı kişinin etraf ile ilişkilerinde daha tesirli, hareketli ve inançlı olmasına neden olur.
Çocuğun özsaygısı, dört yolla geliştirilebilir:
- Düşük özsaygının nedenlerinin belirlenmesi ve benlik için kıymetli olan yeterlilik alanlarının saptanması
- Duygusal takviye ve toplumsal kabul.
- Başarı.
- Başetme .
Bireyin özsaygısının düşük olmasının nedenleri araştırılarak yapılacak müdahalelerde, bilhassa kendisi için muvaffakiyet ya da yetkinlik hissetmeye bedel gördüğü ve kıymetli bulduğu alanlar tespit edilir. Böylelikle bu alanlarda kendini güçlendirebilmesi için desteklenmesi sağlanabilir. Duygusal dayanak ve diğerlerinden alacağı kabul yalnızca toplumsal ilgilerinde değil özsaygısının gelişiminde de güçlü bir tesir yaratır. Çocukluk yıllarında aile bireylerinden ya da öğretmenlerinden göreceği takviye ve kabul değerli iken ergenlikle beraber yaşıtlarından göreceği dayanak ve kabul daha fazla ehemmiyet taşımaya başlar. Muvaffakiyet da özsaygıyı etkiler zira bireyde kendi kendine yetebilme hissinin gelişmesine imkan tanır. Ayrıyeten özsaygı, çocuğun bir sorunla karşılaştığı ve kaçmak yerine başetmek için çabaladığı durumlarda da olumlu olarak etkilenir. Bu sayede, kendisini adil bir biçimde değerlendirmeye başlar ve bu değerlendirme kendinden kaynaklanan bir özkabul yaşamasını sağlar, özkabul de özsaygıyı takviyeler. Lakin diğer taraftan faal olmayan özdeğerlendirmeler inkar, kaçma üzere bir kadro sistemleri geliştirebilir. Bu da olumsuz bir benlik algılayışına ya da gerçeğin gerçek değerlendirilemeyişine neden olur.
Yüksek özsaygı seviyelerinin gelişiminde aile ve ebeveyn tavırlarının tesirlerini araştırmış ve bu araştırmasında yüksek özsaygılı çocuklara sahip ailelere ilişkin üç tane değişken bulmuştur:
- Kendileri yüksek seviyede özsaygıya sahip ve çocuklarına karşı epey kabul edici ebeveynler,
- Sınırları net bir biçimde tanımlamış ebeveynler,
- Sınırlar koymalarına karşın çocuklarının niyetlerine ve haklarına hürmet gösteren ebeveynler.
Yapılan çalışmalar; aile alakalarının çocukların korku ve telaş seviyelerini de etkilediğini göstermiştir. Pek çok bilimsel çalışmada, ferdî gelişimi destekleyen, bağımsızlığı ve başarıyı yüreklendiren ailelerin çocuklarının daha atılgan ve kendi kendine yeten çocuklar olduğu gözlemlenmiştir. Aile içindeki ilişkiler sistemini önemseyen ailelerin çocuklarının, telaştan uzak ve daha hoşgörülü, güleryüzlü çocuklar olduğu bulgulanmıştır.
Çocukların okul yaşantılarının özsaygı seviyesine tesirleri hakkında yapılan çalışmalarda sınıf içindeki etkinliklere iştirakin, öğretmenin kullandığı yenilikçi tekniklerin ve kuralların netliğinin öğrencilerdeki memnuniyet hissini arttırdığı gözlemlenmiştir. Fazla rekabetçi, öğretmen merkezli ve öğretmenin desteğinin düşük olduğu sınıflarda ise devamsızlığın arttığı bulunmuştur. Bu çalışmalar göstermiştir ki öğrencilerin iştirakinin ve öğretmenin dayanağının yüksek olduğu sınıflarda öğrencilerin kendi kendilerini geliştirme dilekleri daha yüksek olmaktadır. Tıpkı vakitte; iştirak, kümenin kesimi hissetme ve yüksek öğretmen takviyesinin yaşandığı sınıflarda bulunan çocukların daha olumlu bir benlik kavramına sahip oldukları da başka bir kıymetli bulgudur.
Tüm bu çalışmalar göstermiştir ki, çocuğun kişiliği açısından, aile ve okul ortamının tesirleri incelendiğinde hangi davranışın nasıl ortaya konduğu çok değer taşımaktadır. Özetle, çocuğumuz ve öğrencilerimizle “ne’yi nasıl yaptığımız” onun kişiliğine koyduğumuz temel taşların belirleyicisidir.
