Okul ve aile, toplumsallaşmanın iki değerli aracıdır. Bilhassa; çocuğun bağlantıda bulunduğu aile üyeleri, öğretmenleri, sınıf arkadaşları ve akranları toplumsallaşma sürecinin en değerli yapı taşlarıdır. Aile ve okul ortamı; yalnızca toplumsallaşma sürecinde değil, bireyin muhakkak kişilik özelliklerinin gelişiminde de değerli bir etkendir. Örneğin; yapılan pek çok araştırmada bireyin özsaygısının gelişiminde, aile ve okul yaşantılarının ve bu yaşantıları algılayış biçiminin büyük bir kıymet taşıdığını görürüz. Lakin, birtakım aile özellikleri, çocuğun zihinsel gelişimini ve okul muvaffakiyetini etkilerken duygusal yeterli halini ya da genel ahenk düzeyini etkilemeyebilir. Örneğin; ailedeki akademik muvaffakiyet yönelimi; çocuğun okulda başarılı olmak için çabalamasını sağlayabilir lakin bu durum onun özsaygısının gelişimine direkt olumlu bir katkıda bulunmayabilir.
Özsaygı ise bireylerin ömrünün farklı taraflarını etkileyen bir kişilik değişkenidir ve sağlıklı bir kişilik gelişiminin önkoşulu olarak tanımlanabilir. Özsaygının seviyesi; kişinin düşündüğü, söylediği ve yaptığı her şeyi, dünyaya bakışını, öteki insanların ona bakışını, ömrüyle ilgili yaptığı seçimleri, sevgi verme ve alma yeteneğini ve değiştirilmesi gerekenleri değiştirmek için harekete geçme gücünü tesirler.
Özsaygı, “bireyin kendini yetenekli, kıymetli, başarılı ve pahalı olarak algılama derecesi” olarak da tanımlanabilir. Bir öteki deyişle “özsaygı, kendimize karşı olan olumlu ve olumsuz tutumlarımız”dır. Özsaygı, bireylerin toplumsal, duygusal, bilişsel ve akademik ömürlerini tesirler. Sağlıklı bir kişiliğin ön koşulu olan öz hürmet, kişinin; toplumun aktif ve iştirakçi bir üyesi olmasında değerli rol oynar. Topluma etkin bir formda iştirak şahsî muvaffakiyet ve memnunluğu da beraberinde getirir. Yüksek özsaygı kişinin etraf ile ilişkilerinde daha tesirli, hareketli ve inançlı olmasına neden olur.
Çocuğun özsaygısı, dört yolla geliştirilebilir:
- Düşük özsaygının nedenlerinin belirlenmesi ve benlik için kıymetli olan yeterlilik alanlarının saptanması
- Duygusal dayanak ve toplumsal kabul.
- Başarı.
- Başetme .
Bireyin özsaygısının düşük olmasının nedenleri araştırılarak yapılacak müdahalelerde, bilhassa kendisi için muvaffakiyet ya da yetkinlik hissetmeye paha gördüğü ve kıymetli bulduğu alanlar tespit edilir. Böylelikle bu alanlarda kendini güçlendirebilmesi için desteklenmesi sağlanabilir. Duygusal takviye ve diğerlerinden alacağı kabul yalnızca toplumsal bağlarında değil özsaygısının gelişiminde de güçlü bir tesir yaratır. Çocukluk yıllarında aile bireylerinden ya da öğretmenlerinden göreceği dayanak ve kabul kıymetli iken ergenlikle beraber yaşıtlarından göreceği dayanak ve kabul daha fazla değer taşımaya başlar. Muvaffakiyet da özsaygıyı etkiler zira bireyde kendi kendine yetebilme hissinin gelişmesine imkan tanır. Ayrıyeten özsaygı, çocuğun bir sorunla karşılaştığı ve kaçmak yerine başetmek için çabaladığı durumlarda da olumlu olarak etkilenir. Bu sayede, kendisini adil bir biçimde değerlendirmeye başlar ve bu değerlendirme kendinden kaynaklanan bir özkabul yaşamasını sağlar, özkabul de özsaygıyı dayanaklar. Lakin diğer taraftan faal olmayan özdeğerlendirmeler inkar, kaçma üzere bir ekip sistemleri geliştirebilir. Bu da olumsuz bir benlik algılayışına ya da gerçeğin gerçek değerlendirilemeyişine neden olur.
Yüksek özsaygı seviyelerinin gelişiminde aile ve ebeveyn tavırlarının tesirlerini araştırmış ve bu araştırmasında yüksek özsaygılı çocuklara sahip ailelere ilişkin üç tane değişken bulmuştur:
- Kendileri yüksek seviyede özsaygıya sahip ve çocuklarına karşı epeyce kabul edici ebeveynler,
- Sınırları net bir biçimde tanımlamış ebeveynler,
- Sınırlar koymalarına karşın çocuklarının niyetlerine ve haklarına hürmet gösteren ebeveynler.
Yapılan çalışmalar; aile münasebetlerinin çocukların korku ve telaş seviyelerini de etkilediğini göstermiştir. Pek çok bilimsel çalışmada, ferdî gelişimi destekleyen, bağımsızlığı ve başarıyı yüreklendiren ailelerin çocuklarının daha atılgan ve kendi kendine yeten çocuklar olduğu gözlemlenmiştir. Aile içindeki ilişkiler sistemini önemseyen ailelerin çocuklarının, tasadan uzak ve daha hoşgörülü, güleryüzlü çocuklar olduğu bulgulanmıştır.
Çocukların okul yaşantılarının özsaygı seviyesine tesirleri hakkında yapılan çalışmalarda sınıf içindeki etkinliklere iştirakin, öğretmenin kullandığı yenilikçi tekniklerin ve kuralların netliğinin öğrencilerdeki memnuniyet hissini arttırdığı gözlemlenmiştir. Fazla rekabetçi, öğretmen merkezli ve öğretmenin desteğinin düşük olduğu sınıflarda ise devamsızlığın arttığı bulunmuştur. Bu çalışmalar göstermiştir ki öğrencilerin iştirakinin ve öğretmenin takviyesinin yüksek olduğu sınıflarda öğrencilerin kendi kendilerini geliştirme istekleri daha yüksek olmaktadır. Birebir vakitte; iştirak, kümenin kesimi hissetme ve yüksek öğretmen dayanağının yaşandığı sınıflarda bulunan çocukların daha müspet bir benlik kavramına sahip oldukları da öbür bir kıymetli bulgudur.
Tüm bu çalışmalar göstermiştir ki, çocuğun kişiliği açısından, aile ve okul ortamının tesirleri incelendiğinde hangi davranışın nasıl ortaya konduğu çok kıymet taşımaktadır. Özetle, çocuğumuz ve öğrencilerimizle “ne’yi nasıl yaptığımız” onun kişiliğine koyduğumuz temel taşların belirleyicisidir.
