Depresyon, fizikî hastalıklar üzere belirtileri somut olarak görülebilen bir hastalık olmadığı ve rutin laboratuvar testleriyle de gösterilemediği için hem depresyondaki kişinin hem de etrafındakilerin bu durumu bir hastalık olarak algılamaları zordur. Lakin araştırmalar göstermektedir ki depresyon yaşayan bireylerin hudut sisteminde muhakkak bir kadro kimyasal bozukluklar vardır ve belirtilere de bu durum neden olmaktadır. Örneğin halsizlik, uyku bozukluğu, ömür gücünün düşmesi vb. belirtiler beyinde serotonin, noradrenalin ve dopamin salgılarındaki bir sorunun sonucudur. Çoklukla beyindeki bu kimyasal sorun yaşanan bir gerilim ve hüzünle tetiklenir. Zira ağır gerilim bedenimizdeki hormonal dengeyi bozar ve domino tesiriyle zincirleme pek çok biyolojik sistemin de bozulmasına neden olur.
Unutulmamalıdır ki bu belirtiler yaşanan gerilime bağlı olsalar da doğal ve olağan değillerdir. Bir benzetme yapacak olursak: otomobil çarpması sonucu bacağı kırılan kişinin bacağındaki durum doğal ve olağan değildir. Bu bacağın tedavisi gerekir. Tedavi edilmeden o bacakla yürümeye çalışmak bacağı daha da makus bir duruma sokar. Tıpkı bunu üzere depresif bir ruh halindeki kişi sorunlarını çözmeye çalışırken daha da içinden çıkılmaz hale getirir.
Depresyon zayıflık ve irade güçsüzlüğü değildir. Herkes depresyona girebilir. Lakin birtakım bireyler biyolojik ve ruhsal olarak depresyona girmeye daha yatkındır. Halk ortasında ülkü şahıslar olarak görülen mükemmeliyetçi, titiz, kıymetlerine sıkı sıkıya bağlı insanlarda depresyon daha sık görülür. Çocukluk çağı travmaları ve hala yaşanan meşakkatler da depresyon riskini arttırır. Fakat hala yaşanan kasvet bitmeden de kişi tedaviyle depresyondan çıkıp yaşadığı problemle daha uygun baş eder hale gelebilir.
Depresyon kolay bir ıstırap hali değildir. Hayatındaki kimi durumlara bağlı olarak olağan bir ıstırap yaşayan kişi, hoş şeylere karşı istek duyar ve zevk alabilir. Depresyondaki şahısta ise, sadece ıstırap veren alanda değil, hayatının her alanında isteksizlik, karamsarlık, kendine güvensizlik vardır. Örneğin eşiyle problemler yaşayan ya da dersleri makûs giden bir kişi, arkadaşlarıyla sohbet edince, sevdiği şeylerle ilgilenince rahatlayarak, kendini âlâ hissetmelidir. Bunun tam karşıtı olarak beşerlerle görüşmek istemiyor, evvelce takip ettiği TV programlarını bile seyretmekten zevk almıyorsa, depresyondan şüphelenmek gerekir.
Kolay kederler daima değildir. Kişi, birtakım vakitler, duruma nazaran kendini güzel hisseder. Halbuki depresyonda devamlılık vardır. Depresif his hali, artıp azalsa bile, en azından haftalarca hiç geçmez.
Depresyon akıl hastalığı ya da meczupluk muhakkak değildir. Ne yazık ki bu türlü damgalanmaktan korkan ve doktora başvurmaktan çekinen beşerler vardır. Hasta yakınlarının bu hususta şuurlu olup hastayı tedaviye cesaretlendirmesi gerekir. Şizofreni üzere gerçeği kıymetlendirme yetisinin bozulduğu akıl hastalıklarıyla depresyon birbirinden farklı durumlardır. Seyrek olarak çok ağır depresyon olaylarında işitsel halüsinasyon, hezeyan üzere psikotik belirtiler görülse de bunlar geçicidir. Depresyon hadiseleri büsbütün düzelir.
Depresyondaki karamsarlık, var olmayan şeyleri algılamak değil, “bardağın daima boş tarafını görmek” üzeredir. Depresyondaki kişinin zihninde, geçmişte olmuş, artık olan ve ileride olabilecek yalnızca berbat şeyler ön plandadır, uygun şeyleri düşünemez bile. Kendisine düzgün şeyler hatırlatılsa da teselli bulamaz.
Kaygılar ömrün doğal bir kesimidir, herkesin kendine nazaran bir kederi vardır. Bir kaygısının olması depresyonda olmak manasına gelmez. Birebir kaygısı çeken herkeste depresyon olmadığı üzere, bir kişi daha büyük kederler yaşadığı öteki bir periyotta depresyona girmeyebilir. Öyleyse kaygılar, depresyonun nedeni değildir, yalnızca kalıtsal yatkınlığı olan şahıslarda tetikleyen bir faktördür.
Kederleri ortadan kaldırmak birden fazla vakit imkansız olduğu üzere, dertler ortadan kalksa da depresyon çoklukla devam eder. Örneğin eşiyle problemler yaşayan depresyondaki bir kişi, eşi kendisine âlâ davranmaya başlasa da artık kendini güzel hissedemeyebilir. Bir gerilimle alakalı olarak depresyonun ortaya çıkması, elektrik voltajındaki yükselmeye bağlı olarak sigortanın atmasına misal. Olağan elektrik akımı gelse de da artık meskende lambalar yanmaz, sigortanın tamir edilmesi gerekir. Gerilim yaşayan bir kişinin beyninde kimi salgıların sisteminin bozulması, sigortanın atması üzeredir. İlaçlar bunu tamir eder.
Birden fazla vakit ise kaygılar ve depresyon neden-sonuç münasebeti bakımından yumurta ile tavuğa misal bir döngü oluştururlar. Yani sıkıntılar ve depresyon bir kısır döngü içinde birbirini arttırır ve birden fazla vakit hangisinin birinci evvel başladığını ayırt etmek zordur.
Toplumun genelini etkileyen gerilim faktörleri depresyon sıklığını arttırsa da, hastalık manasındaki depresyon kaçınılmaz bir durum değildir ve herkeste bulunmaz. Depresyondakilerin kederi başkalarınınkine benzemez. Örneğin ekonomik sorunlar pek çok insanı etiler ve üzer fakat bunların hepsi depresyon değildir.
Depresyondaki kişi daima mutsuz, kederli, ümitsiz ve çaresiz hisseder; hiçbir şeyden zevk almaz; uyku ve iştahı bozulmuştur; dikkatini toplayamaz ve unutkanlaşır; gücü azalmıştır; dinginleşmiş ya da huzursuzdur; kendini hatalı ya da kıymetsiz hissedebilir; ölmeyi düşünebilir.
Bu 9 belirtiden en az 5’ini 2 haftadan daha uzun mühlet, daima yaşayan kişi depresyondadır. Depresyonun varlığı ile şiddeti farklı şeylerdir. Örneğin bir kaygısı olan kişi günlerce ağlayabilir fakat öteki belirtileri yaşamıyorsa, depresyonda değildir ve tıbbi bir tedaviye gereksinimi yoktur. Meğer diğer bir kişi, yukarıdaki belirtilerin pek birçoklarını hafif de olsa daima yaşıyor ve bunu etrafındakilere aşikâr etmiyor ve hiç ağlamıyor olabilir. Ancak bu kişinin tedaviye gereksinimi vardır.
Depresyon olaylarının en az yarısı bizatihi düzelebilir fakat tedavi edilmediği takdirde bir kısmı süreklilik kazanır, bir kısmı da kısmen düzelse dahi birtakım belirtileri dalgalanarak daha hafif derecede ömür uzunluğu devam edebilir.
Tedavi edilmeyen depresyon periyodu, kendi doğal seyrinin sonunda geçse dahi, ortalama 9 ay sürer. Bu mühlet içinde üstte sayılan depresyon belirtilerinin yaşanması kişinin hayatında kıymetli kayıplara neden olur. Örneğin konsantrasyonu, uykusu, gücü azalan kişinin, işinde ya da okulunda başarısı düşer. Huzursuzluk, cinsel isteksizlik, sonluluk, iş yapamama üzere belirtiler eşiyle olan ilgilerini bozar. Öbür taraftan uygun bir tıbbi tedaviyle depresyon olaylarının büyük çoğunluğu birkaç hafta içinde düzelmeye başlar; gereksiz iş/güç kaybı, alakalarda bozulma önlenmiş olur. O halde depresyonu ilaç kullanmadan ve tedavi olmadan geçirmeye çalışmak, takdir edilecek bir tavır değildir.
Uygun bir tedavi ile depresyon hadiselerinin çabucak hepsi düzelir. Düzelmemenin en sık nedeni tedaviye uyumsuzluktur. Antibiyotik kullanır üzere bir kutu ilaç almakla düzelmeyi bekleyenler ya da hekiminin bir görüşmeyle, sihirli değnekle dokunur üzere, kendisini düzelteceğini zannedenler çaresizce tabip hekim gezebilir.
Depresyondaki kişinin yakınları “gez dolaş, açılırsın” gibi kolay ve herkesin düşünebileceği teklifler vermekten kaçınmalıdır. Bir hastam bu çeşit ısrarlar karşısında yakınlarına şöyle demişti: “ Ben depresyondayım, geri zekalı değilim. Gezmeyi ben de biliyorum. Yapabilecek olsam aslında yapardım”. Depresyondaki kişi ömür gücünü kaybetmiş durumdadır. Rastgele bir şey yapacak ne gücü, ne de isteği vardır. Bu durumdayken o kişiyi zorlamak anlamsızdır. Hatta bu tavır O’na daha fazla ziyan verir. Zira kendini zorlayıp başaramadıkça ya da daha evvel severek yaptığı şeylerin artık kendisi için bir mana söz etmediğini hatta sıkıcı geldiğini gördükçe ümitsizliği daha artacaktır. O halde yararsız çırpınmalar yerine, tedavinin birinci haftalarında hasta beklentilerini azaltmalı ve adeta hayatı “rölantiye” almalıdır. Hastanın etrafındakiler de birinci birkaç hafta için bu durumu kabullenmelidir. Psikiyatristler ağır bir depresyondaki hastaya rapor verip istirahat etmesini isterler ya da hastaneye yatırarak etraftan ve hasebiyle gerilimlerden izole etmeye çalışırlar.
Depresyondaki hasta, tedavinin yardımıyla birkaç hafta içinde düzelmeye başladıktan sonra bilhassa koşma ve öteki sporlar, depresyonu daha çabuk atlatmasına yardımcı olacaktır. Bu devreden sonra toplumsal aktiviteler kademeli olarak arttırılmalıdır.
Depresyon her türlü sosyo-ekonomik katmanda görülmektedir. Güçlü insanlarda, İskandinav ülkeleri üzere refah toplumlarda da sıktır. Hatta enteresandır ki dünyada intiharın en sık olduğu ülkeler, İskandinav ülkeleri ve Japonya üzere varlıklı ülkelerdir. Başka yandan daha dindar olan ülke ve insan topluluklarında da depresyon hiç az değildir.
Depresyon için verilen ilaçlar uyuşturucu değildir, bedene kalıcı ziyanlar vermezler. Çağdaş depresyon ilaçlarının uyku verme yan tesirleri yok denecek kadar azdır. Başka yan tesirleri ise çoklukla hafif ve geçicidir. Günlük hayatı aksatacak kadar şiddetli olmaz. Bu ilaçlar, hafif seviyede depresyon geçiren bireylerin işlerini sürdürmelerine, otomobil kullanmalarına, ders çalışmalarına mahzur değildir. Depresyon ilaçları mutlaka bağımlılık yapmaz. Bağımlılık yapabilen ilaçlar ülkemizde özel denetime tabidirler; yeşil ve kırmızı reçetelerle satılırlar. Antidepresanlar bu kategoride değildir.
Ülkü bir tedavide ilaç tedavisi ile birlikte psikoterapinin yer alması gerekir. Psikoterapi ve ilaç tedavisi birbirinin alternatifi değil tamamlayıcısıdır. En uygun sonuçlar bu ikisinin birlikte yapılmasıyla sağlanabilir.
Prof. Dr. İlhan Yargıç
