Ve tabiat insanı yarattı… Niye? Yaratıcısını yok edebilmesi için mi? Kendisini yok edebilmesi için mi? Yoksa aşık olabilmesi için mi?
Aşk nedir? İnsanlık tarihinin varoluşundan bu yana farklı lisanlarda, farklı kültürlerde tekraren sorulmuş olan bir soruyu tekrar soruyorum. Aşk bir canlıya mı ilişkin? Bir cinsiyete mi? Yoksa bir ruha mı?
Felsefe biliminin aşka bakış açısının tarihçesi çok eskilere dayanır ancak nörobilimin aşka bakış açısı şimdi çok yeni. Aşk tabiatın bir kanunu mu yoksa denetim edebileceğimiz bir güç mü yoksa bir zayıflığımız mı? Nedeni ne olursa olsun sonuç yıllardır değişmedi ve insan her daim aşkı tattı.
İnsan şimdi bir embriyo yani rahimde sperm ile döllenmiş bir yumurta iken şimdi bir cinsiyete kavuşmamıştır. Erkekten gelen X kromozomu varlığında cinsiyet ‘kadın’, tekrar erkekten gelen Y kromozomu varlığında ise cinsiyet ‘erkek’ olarak gelişecektir. Pekala nedir bu kromozomların farklılıkları? Y kromozomunda -isimlere takılmayın- ‘Antimullerian’ hormon ve ‘Wolffian’ oluşum ismi verilen sistemler X kromozomundaki bayan cinsiyet gelişimini sağlayan hormonları baskılayarak cinsiyeti erkek istikametinde geliştirmektedirler. Gördüğünüz üzere erkek zulmü ve baskısı daha anne karnında iken başlamaktadır. Lakin sizlere daha farklı bir bakış açısı sunacak olursam ‘Doğa ise bayanı yaratmaya meyillidir’…
Artık insan oluştuğuna nazaran aşkın başlatma düğmesine basabiliriz. Bebek doğar ve daha doğar doğmaz annesine aşık olur. Biraz büyür babasına aşık olur. Biraz vakit geçer okul arkadaşına aşık olur. Giderek büyür hayatının aşkını bulduğunu düşünür ve bu noktada aşk hayatının sonlandığına inanır. Her ne kadar içeriği ve tipi değişse de aşkın, ömrün her evresinde başımıza gelen bu durumun sonlanması için neden bir münasebetimiz olsun ki? Aşk biz ‘bitti artık’ dediğimizde bitebilen bir durum mu? Madem bitebilen bir durum o vakit neden bunu denetim edemiyoruz? Bu soruların yanıtları aşkın hayatımız boyunca daima art cebimizde hazır bulunduğunu gösteriyor. Bu durumda insanın hayatının aşkını bulmuş olması koca bir palavradan, tahminen de bir ilüzyondan ibaret olabilir.
Şimdi aşka ve bize yaşattıklarına biyolojik ve nörobiyolojik açıdan bir bakalım.
İlk görüşte aşk mı yoksa tanıdıkça vakit içinde oluşan bir aşk mı? Aslında nörobiyolojik açıdan baktığımızda durum birinci görüşte aşk lehine görünmektedir. Yıllardır tariflenen ‘onu gördüğüm anda kalbim süratle atmaya başladı, nefesim kesildi, ellerim terledi, beynimde karıncalanma oldu, midemde kelebekler uçuşmaya başladı, yerimde duramıyor üzere hissettim’ durumu aslında sempatik sistemin harekete geçmesidir. Nedir bu sempatik sistem? İnsan hudut sisteminde otomatik olarak denetimimiz dışında gerçekleşen 2 cins düzenek vardır. Bunlar sempatik ve parasempatik sistem ismi verilen sistemlerdir. Parasempatik sistem dinlenme halimizde ve yemek yediğimizde çalışmaya başlayan ve bize sakinliği, huzuru getiren sistemdir. Sempatik sistem ise tehlike durumlarında, heyecan durumlarında ve bizde gerginlik yaratabilecek her çeşit durumda etkinleşen sistemimizdir. Örneğin; ormanda bir ayı ile karşılaştığımızda vücudumuz çok gerilim durumuna girer ve oradan kaçabilmek için hudut sistemimiz vücudumuzu hazır hale getirmeye başlar. İşte bu durumda sempatik sistem harekete geçerek kaçmak için kullanacağımız kaslara daha fazla kan pompalayabilmek için kalbi hızlandırmaya başlar, kaslara giden kan ölçüsünü artırabilmek için beyne ve sindirim sitemine giden kan akımını azaltarak bu akımı kaslara yönlendirir. Daha süratli ve uzun mühlet koşabilmek ismine akciğer hacmini küçültür ki daha süratli formda soluk alıp verilebilsin. Tüm bu hazırlıklar sonucunda ayıdan kaçabilmek için gerekli bütün özelliklere sahip hale gelmiş oluruz. Bu durum bir nevi dönüşüm, değişim süreci üzeredir. Tıpkı ‘Transformers’ sinemasındaki üzere değişim geçiririz.
Şimdi aşk durumunda yaşanan belirtilere bakalım. Aşık olduğumuz kişiyi gördük. Sempatik sistemimiz etkin hale geldi. Kalp atışları hızlandı. Beyne giden kan akımı azaldı ve beynimiz karıncalanmaya başladı. Sindirim sistemimize giden kan akımı azaldığından beyindeki karıncalanma üzere midemizde kelebekler uçuşmaya başladı. Akciğer hacmi küçüldüğünden daha süratli soluk alıp vermeye başladık ve nefesimiz kesilir üzere hissettik. Kan akımının büyük oranda kol ve bacak kaslarına yönelmesi sonucunda yerimizde duramama hissi yaşamaya başladık. Aşık olma durumuna ne kadar da benziyor değil mi? Bu açıdan baktığımızda bir ayı ile karşılaşmak ve aşık olduğumuz kişi ile karşılaşmak ortasında çok misal bir durum kelam konusu. O vakit biz bu ayıya da aşık olmuş olabiliriz. Tahminen de aşk bittikten sonra evvelden aşık olduğumuz bireye kızdığımızda ayı dememizin nedeni bu olabilir.
Bazı hisler birbirine çok benzerler. Aşk durumunda hissettiğimiz hisler bazen dehşete hatta nefrete çok benzeyebilir. Buna neden olan beyinde ‘Amigdala’ ismini verdiğimiz, bilhassa endişe duygusu ortaya çıkaran ve karşımızdaki kişinin mimiklerinden nasıl bir ruh hali içerisinde olduğumuzu anlamamızı sağlayan bir yapıdır. Yeterli bir empati yeteneği amigdala yapısının gelişmişliği ile bağlı olabilir. O halde aşık olduğumuzda yaşadığımız hislerin yoğunluğu tekrar amigdala yapısının gelişmişliği ile ilgili olabilir. Bu durum da neden herkesin tıpkı aşk derecesine sahip olmadığını açıklayabilir.
Peki aşk durumu yalnızca sempatik hudut sistemi ile mi ilgili? Hayır. Son yıllarda yapılan bilimsel araştırmalar bize koku duyusunun yani hayvanlarda feromon tesiri ismini verdiğimiz durumun insanlarda da geçerli olduğunu kanıtladı. Biz beşerler aslında bilinçdışı bir seviyede karşımızdaki insanın kokusunu alabiliyoruz. Bu koku ile de kendi sistemimizi eşleştirerek o bireyden hoşlanıp hoşlanmayacağımıza karar verebiliyoruz. Aslında cilt ahengi ismini verdiğimiz durum işte bu feromon sistemi ile yönetilen bir süreçtir. Yapılan insan deneylerinde bireylerin aşık olduğu insanların kokularının sindiği kıyafetler bireylere koklatıldığında -ki kime ilişkin olduğunu bilmedikleri kıyafetlerdir bunlar- aşk belirtilerinin ortaya çıktığını göstermiştir. Farklı bir araştırma değil mi?
Bir öbür sistem ise beyinde bulunan ‘fusiform gyrus’ ismi verilen insanların yüzleri tanıma fonksiyonunu sağlayan bölge üzerinden yürümektedir. Bu bölge şimdiye kadar ömrümüzde karşılaştığımız tüm yüzleri depolar. Karşılaştığımız her beşerde da depolanmış bu yüzleri kıyaslar. Kıyaslama sonucunda bu beyin bölgesi bazen hayatımızda birinci sefer karşılaştığımız birini farkında olmadan bilindışı bir seviyede evvelce sevdiğimiz birine -hala da seviyor olabiliriz- benzettiğinden ötürü çabucak bu bireye kanımız ısınabilir. Tam aksisi bir durumda geçerlidir. Yani sevmediğimiz birine benzeyen bir kişi ile karşılaştığımızda hiç tanımadığımız halde o bireye ısınamayabiliriz hatta bilmediğimiz bir nedenden dolayı o bireyden hoşlanmadığımızı lisana getirebiliriz.
Elbette bütün bu sistemlere dahil olan öteki durumlarda vardır. Örneğin; diğer insanların niyetlerinden etkilenebiliriz dahası kendi bildiklerimize çılgınca inanarak bildiklerimizin gerçeğe dönüşmesini izleyebiliriz. Bizler nöropsikoloji dünyasında bu duruma ‘kendini gerçekleştiren kehanet’ ismini veriyoruz. Kısaca bir duruma, bir duyguya, bir pay ne kadar inanırsak o durumu kendimiz için gerçekleştirme ihtimalimiz artar. Hani büyüklerimizin dediği üzere ‘bir şeyi kırk sefer söylersen olur’…
İşte kısaca bahsettiğim bu nörobiyolojik sistemlerin tesiri ile aşk durumunu açıklayabiliriz. Pekala hiç mi mekanik olmayan bir sistem yok, hiç mi ruh kavramından bahsedemeyiz? diye sorar üzere olduğunuzu duyabiliyorum. Ya ruh dediğimiz kavram gelişmiş bir mekanik sistem ise? Ya da 1 ve 0 lardan oluşan milyonlarca yazılım programının bir ortaya gelmiş hali ise? Bir yapay zekaya yani bir makineye omurdaki tüm olasılıkların ve bu olasılıkları sonucunda oluşabilecek his ihtimallerinin ve bu ihtimal sonuçlarının doğuracağı davranış alternatiflerinin tüm girdilerinin yerleştirilebileceği bir program yazılabilme ihtimali olsaydı bu makinenin beşerden ne farkı olurdu? İşte teknolojinin ve geleceğin bizi götüreceği nokta bu olabilir. İzlediğimiz bilimkurgu sinemalarının çok daha ötesine giden bir gelecek bizleri bekliyor olabilir. Bunları görmeye bu yazıyı yazan ben ve okuyan sizlerin ömrü kâfi mi bilemem fakat yazı burada dursun, gelecekte bunlar olduğunda demediğimi söylemezsiniz. Tahminen de yüzyıllar sonra bu yazı bulunduğunda bana Nostradamus muamelesi bile yaparlar. Yazımın ismine şimdi karar vermemiştim ancak son cümleyi yazdıktan sonra ne olacağına karar verdim; ‘Aşkın Kehaneti’…